Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων.

Πολύπλοκος μηχανισμός, φτιαγμένος από χαλκό, τοποθετημένος μέσα σε ξύλινο πλαίσιο, που προβληματίζει και συναρπάζει τους ιστορικούς της επιστήμης και της τεχνολογίας, από την ανακάλυψή του λίγο πριν από το Πάσχα του 1900. Βρέθηκε σε βάθος 60 μέτρων από σφουγγαράδες σ' ένα ναυάγιο κοντά στα Αντικύθηρα, μαζί με αγάλματα, όπως ο γνωστός Έφηβος. Αποτελούσαν πολύτιμα αντικείμενα, που μετέφερε ρωμαϊκό πλοίο από τη Ρόδο στη Ρώμη επί εποχής Ιούλιου Καίσαρα στα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, όπως είναι γνωστός σήμερα, θεωρείται ένα από τα πρώτα υπολογιστικά συστήματα. Είναι ένας ωρολογιακός μηχανισμός με δεκάδες οδοντωτούς τροχούς μεγάλης ακριβείας, που περιστρέφονται γύρω από πολλούς άξονες, όπως στα μηχανικά ρολόγια. Η πιο αποδεκτή θεωρία σχετικά με τη λειτουργία του, υποστηρίζει ότι ήταν ένας αναλογικός υπολογιστής, σχεδιασμένος να υπολογίζει τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Εκτιμάται ότι φτιάχτηκε γύρω στο 87 π.Χ. από τον ρόδιο αστρονόμο Γέμινο.

Ηδη από τις πρώτες μελέτες ήταν γνωστό ότι το μεγάλο οπίσθιο καντράν (ο Μηχανισμός, τον οποίο μπορεί να φανταστεί κανείς σαν ένα μικρό σχετικά επιτραπέζιο ρολόι δύο όψεων, φέρει τρία μεγάλα καντράν: ένα στην πρόσθια και δύο στην οπίσθια όψη του) αποτελούσε τη μηχανική αναπαράσταση του Μετωνικού κύκλου. Ο κύκλος αυτός «ενώνει» το ηλιακό έτος (κατά τη διάρκεια του οποίου η Γη συμπληρώνει μία πλήρη περιστροφή γύρω από τον Ηλιο. Π.χ. η περίοδος μεταξύ δύο διαδοχικών καλοκαιρινών ισημεριών) με τους σεληνιακούς μήνες (ένας σεληνιακός ή συνοδικός μήνας είναι το διάστημα μεταξύ δύο ομοίων φάσεων της Σελήνης, π.χ. από πανσέληνο σε πανσέληνο). Ετσι, ο Μετωνικός κύκλος προκύπτει από την στενή ισοτιμία 19 ετών με 235 σεληνιακούς μήνες και αντιπροσωπεύει την επιστροφή της Σελήνης στην ίδια φάση και την ίδια ημερομηνία του έτους. Με το κλείσιμο του κύκλου, ο Ηλιος, η Σελήνη και η Γη επιστρέφουν περίπου στους ίδιους σχετικούς προσανατολισμούς.

Σημαντικό στοιχείο για τη διαλεύκανση του ρόλου του καντράν αυτού, το οποίο αποτελείται από πέντε (5) σπείρες και όχι συγκεντρικούς κύκλους, ήταν η μέτρηση των 235 οδόντων των γραναζιών του. Ο αριθμός αυτός έδειξε στους ερευνητές ότι οι υποδιαιρέσεις στο καντράν αντιπροσώπευαν τους μήνες του Μετωνικού κύκλου, αλλά τα ονόματα των μηνών δεν είχαν αναγνωσθεί μέχρι πρότινος.

Καθώς η έρευνα συνεχιζόταν, έγιναν νέες ανακαλύψεις σχετικά με τη λειτουργία του:

Μαζί με τα ονόματα των μηνών αναγνώσθηκαν και οι επιγραφές στο μικρό καντράν που υπάρχει στο εσωτερικό του μεγάλου καντράν του Μετωνικού κύκλου. Και αυτή η ανάγνωση έδωσε την πρώτη έκπληξη: εκεί όπου οι ερευνητές περίμεναν να βρουν έναν ακόμη αστρονομικό κύκλο, βρήκαν ένα «ρολόι» που έδειχνε τον χρόνο τέλεσης των Πανελληνίων Αγώνων! Ειδικότερα, το μικρό κυκλικό καντράν χωρίζεται σε τέσσερα ίσα μέρη (από δύο κάθετες διαμέτρους). Στο εσωτερικό τού κάθε τεταρτημορίου υπάρχουν δύο σύμβολα: το ένα είναι κοινό για όλα και πρόκειται για το «L» σύμβολο για τη λέξη «έτος». Τα δεύτερα σύμβολα είναι τα γράμματα από το Α ως το Δ που συμβολίζουν το πρώτο, δεύτερο, τρίτο και τέταρτο έτος. Εξω από το καντράν διαβάστηκαν τα ονόματα των Πανελληνίων Αγώνων: στο έτος 1 διαβάζουμε τα Ισθμια της Κορίνθου και τους Ολυμπιακούς Αγώνες, στο έτος 2 τα Νέμεα και τα Νάα (ή Νάια) της Δωδώνης, στο έτος 3 τα Ισθμια και τα Πύθια των Δελφών και στο έτος 4 τα Νέμεα και κάποια ακόμη η ονομασία των οποίων δεν έχει καταστεί δυνατόν να αναγνωσθεί.

Οσο για την ανάγνωση των ονομάτων των μηνών στον Μετωνικό κύκλο αυτή έδωσε τα εξής αποτελέσματα: «ΦΟΙΝΙΚΑΙΟΣ, ΚΡΑΝΕΙΟΣ, ΛΑΝΟΤΡΟΠΙΟΣ, ΜΑΧΑΝΕΥΣ, ΔΩΔΕΚΑΤΕΥΣ, ΕΥΚΛΕΙΟΣ, ΑΡΤΕΜΙΣΙΟΣ, ΨΥΔΡΕΥΣ, ΓΑΜΕΙΛΙΟΣ, ΑΓΡΙΑΝΙΟΣ, ΠΑΝΑΜΟΣ, ΑΠΕΛΛΑΙΟΣ». Σύμφωνα με τον Αλεξάντερ Τζόουνς, η αποκάλυψη των ονομάτων αποτελεί πολύτιμο στοιχείο καθώς δείχνει πιθανότατα τον τόπο κατασκευής ή τον τόπο στον οποίον προοριζόταν να χρησιμοποιηθεί ο μηχανισμός, ή και τα δύο. Το εύρημα πάντως είναι σημαντικό και από μόνο του καθώς, όπως σημειώνεται στα συμπληρωματικά στοιχεία που δημοσιεύονται στο Nature, «οι γνώσεις μας για τα ημερολόγια των περισσοτέρων πόλεων εξαρτώνται από ημερομηνίες επάνω σε επιγραφές.Είναι σπάνιο να γνωρίζουμε όλα τα ονόματα των δώδεκα μηνών, μερικές φορές μόνο ένα ή δύο, και ευθείς αποδείξεις για τη σειρά των μηνών είναι ακόμη σπανιότερες. Ετσι,γνωρίζουμε πλέον περισσότερες λεπτομέρειες για το ημερολόγιο του Μηχανισμού παρά για οποιοδήποτε άλλο ημερολόγιο αρχαίας ελληνικής πόλης, με εξαίρεση αυτό της Αθήνας».

Δημιούργημα του Αρχιμήδη?

Ποιες όμως ήταν οι πόλεις που χρησιμοποιούσαν το ημερολόγιο που εμφανίζεται στον Μετωνικό κύκλο του Μηχανισμού; Αυτό αποτέλεσε την άλλη μεγάλη έκπληξη των επιστημόνων οι οποίοι με βάση κέρματα που είχαν βρεθεί στο ναυάγιο των Αντικυθήρων είχαν υποθέσει ότι το φορτίο του ρωμαϊκού καραβιού από όπου ανασύρθηκε ο Μηχανισμός είχε προέλευση από τη Ρόδο. Καθόλου όμως δεν συμφωνούν οι μήνες με μια τέτοια προέλευση. Αντίθετα, όλα δείχνουν την αρχαία Κόρινθο και τις αποικίες της, την Ιλλυρία και τις Συρακούσες. Οπως σημειώνεται στα συμπληρωματικά στοιχεία «το ημερολόγιο είχε αμιγώς τοπική σημασία και είναι σχεδόν βέβαιον ότι δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σαν ένα ειδικό αστρονομικό χρονολογικό πλαίσιο. Ετσι, η παρουσία του στον Μετωνικό κύκλο συνδέει τον Μηχανισμό με τρεις περιοχές: την Κόρινθο και την ευρύτερη περιοχή της, και τις δύο περιοχές όπου η Κόρινθος είχε ιδρύσει αποικίες που υπήρχαν ακόμη στο τέλος της ελληνιστικής περιόδου, τη Βορειοδυτική Ελλάδα και τη Σικελία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο μηχανισμός επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί σε ένα από αυτά τα μέρη. Δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι ο Μηχανισμός είχε κατασκευασθεί εκεί, αλλά οι επιγραφές, καθώς επίσης και τα γρανάζια και οι δείκτες, πρέπει να κατασκευάσθηκαν από κάποιον ο οποίος διέθετε πλήρη γνώση των λεπτομερειών αυτού του ημερολογίου».

Αν και προς το παρόν δεν υπάρχουν στοιχεία που να καταδεικνύουν κάτι τέτοιο, οι επιστήμονες που μελετούν τον μηχανισμό μπαίνουν στον πειρασμό να τον συνδέσουν με τον Αρχιμήδη. Νά πώς: σε ένα από τα κείμενά του (De Re Publica 1.21-22) ο Κικέρων σημειώνει την ύπαρξη ενός μηχανισμού με «πλανητικές σφαίρες» ο οποίος υπήρχε στην κατοικία ρωμαίου αξιωματούχου. Ο μηχανισμός αυτός σύμφωνα με τον Κικέρωνα αποδιδόταν στον Αρχιμήδη και είχε μεταφερθεί από τον παππού τού εν λόγω αξιωματούχου από τις Συρακούσες στη Ρώμη. Βεβαίως, ο Αρχιμήδης σκοτώθηκε το 212 π.Χ. και δεν θα μπορούσε ο ίδιος να έχει κατασκευάσει τον Μηχανισμό που τοποθετείται το ενωρίτερον περί το 150 π.Χ. Θα μπορούσε όμως να αποτελεί δημιούργημα της παράδοσης του εργαστηρίου που ίδρυσε στις Συρακούσες ο μεγάλος μαθηματικός.

Οποιος και αν κατασκεύασε όμως τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων δεν είχε κατά νουν να δημιουργήσει ένα όργανο μόνο για αστρονομική χρήση. Η ύπαρξη του μικρού καντράν των Πανελληνίων Αγώνων δείχνει ότι επρόκειτο να αξιοποιηθεί στην καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Ή μήπως όχι; Δεν είναι δα και τόσο δύσκολο να υπολογιστεί μια περίοδος δύο ή τεσσάρων ετών! Ισως η απάντηση να βρίσκεται στην παρακάτω παράγραφο των συμπληρωματικών στοιχείων του άρθρου: «Τώρα διαπιστώνουμε ότι το πάνω οπίσθιο καντράν ήταν καθ' ολοκληρία αφιερωμένο σε θέματα κοινωνικού και όχι επιστημονικού ενδιαφέροντος: ένα τοπικό ημερολόγιο και ένας κύκλος αθλητικών αγώνων συνδεδεμένων με θρησκευτικές γιορτές. Καθώς δεν χρειάζεται κανείς ένα αντικείμενο υψηλής τεχνολογίας για να παρακολουθεί έναν τετραετή κύκλο, η σημασία του Ολυμπιακού δείκτη δεν έγκειται στις ακριβείς προβλέψεις που κάνει αλλά στη συσχέτιση των κύκλων των ανθρωπίνων τελετουργικών με τους πλανητικούς κύκλους των άλλων τμημάτων του Μηχανισμού. Δεν θα ήταν ίσως υπερβολικό να δούμε τον Μηχανισμό σαν έναν μικρόκοσμο που απεικονίζει την εφήμερη εναρμόνιση της ανθρώπινης με τη θεϊκή τάξη»! 

ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΑΝΤΡΑΝ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΝΟΥ

Το μεγάλο πάνω καντράν στο πίσω μέρος του Μηχανισμού των Αντικυθήρων δείχνει τους 235 μήνες του 19 ετών Μετωνικού κύκλου . Διαβάζοντας τα ονόματα των μηνών, οι ερευνητές εκτιμούν ότι ο Μηχανισμός προερχόταν ή και χρησιμοποιούνταν στην Ιλλυρία ή τις Συρακούσες.

Το μικρό δεξί εσωτερικό καντράν δείχνει τον τετραετή κύκλο των Πανελληνίων Αγώνων. Στο έτος 1 βρίσκουμε τα Ισθμια της Κορίνθου και τους Ολυμπιακούς Αγώνες, στο έτος 2 τα Νέμεα και τα Νάα (ή Νάια) της Δωδώνης, στο έτος 3 τα Ισθμια και τα Πύθεια των Δελφών και στο έτος 4 τα Νέμεα και κάποιους ακόμη αγώνες το όνομα των οποίων δεν έχει καταστεί δυνατόν να αναγνωσθεί. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

150-100 π.Χ.: Κατασκευή του μηχανισμού. Ο τόπος κατασκευής αποτελεί ακόμη πεδίο έντονης ερευνητικής προσπάθειας, με τις Συρακούσες να συγκεντρώνουν τώρα τις περισσότερες πιθανότητες.

80 π.Χ. περίπου: Ενα ρωμαϊκό καράβι βυθίζεται ανοιχτά των Αντικυθήρων.

Πάσχα του 1900: Σύμιοι σφουγγαράδες εντοπίζουν το ναυάγιο σε βάθος 45-60 μέτρων.

Χειμώνας 1901: Ολοκληρώνεται το έργο της ανάσυρσης των θησαυρών του ναυαγίου. Μεταφορά των ευρημάτων στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών.

1902: Τα εμφανή γρανάζια του παράξενου χάλκινου ευρήματος τραβούν την προσοχή του Βαλέριου Στάη, αρχαιολόγου του μουσείου, ο οποίος αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για κάτι αξιοσημείωτο.

Δεκαετία του '50: Η πρώτη σε βάθος μελέτη του μηχανισμού από τον βρετανό φυσικό και ιστορικό της επιστήμης Derek J. de Solla Price, τον ειδικό στη μελέτη επιγραφών έλληνα επιστήμονα Γιώργο Σταμήρη και τον Χαράλαμπο Καράκαλο, πυρηνικό φυσικό στον Δημόκριτο, καταδεικνύει ότι πρόκειται για τον πολυπλοκότερο μηχανισμό της αρχαιότητας, χωρίς να μπορεί να δοθεί απάντηση ως προς τη χρησιμότητά του.

Δεύτερο μισό του 20ού αιώνα: Πλήθος ερευνητές ασχολούνται με τη μελέτη του Μηχανισμού. Από τις πιο αξιοσημείωτες μελέτες είναι αυτή του Βρετανού Michael Wright ο οποίος προχωρεί στη δημιουργία ενός μοντέλου, όπως είχε κάνει στο παρελθόν και ο Price.

Φθινόπωρο 2005: Η ομάδα του προγράμματος για τη μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων αξιοποιεί καινοτόμους απεικονιστικές τεχνολογίες για να συλλέξει δεδομένα τόσο από το εσωτερικό του Μηχανισμού όσο και από τις επιγραφές που φέρει αυτός.

Νοέμβριος 2006: Τα αποτελέσματα της μελέτης των παραπάνω δεδομένων δημοσιεύονται στην επιθεώρηση «Nature». Από αυτά καταδεικνύεται η χρησιμότητα του Μηχανισμού: επρόκειτο για όργανο πρόβλεψης εκλείψεων.

Ιούλιος 2008: Ενα δεύτερο άρθρο στην επιθεώρηση «Nature» αποκαλύπτει ότι εκτός από εργαλείο αστρονομικού ενδιαφέροντος ο Μηχανισμός ήταν και εργαλείο με μεγάλη κοινωνική σημασία: χρησιμοποιούνταν για τον υπολογισμό του χρόνου των Πανελληνίων Αγώνων.

Καθοριστική στην αποκρυπτογράφηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων είναι η συμβολή του βρετανού καθηγητή της ιστορίας της επιστήμης Ντέρεκ Τζον Ντε Σόλλα Πράις (1922-1983), που ξεκίνησε μ' ένα άρθρο του το 1959 στο περιοδικό Scientific American και ολοκληρώθηκε 15 χρόνια αργότερα με το σύγγραμμα Gears from the Greeks: The Antikythera Mechanism – A Calendar Computer from ca. 80 BC.

Στην έρευνά του είχε την υποστήριξη του πυρηνικού κέντρου «Δημόκριτος» και του πυρηνικού φυσικού Χαράλαμπου Καράκαλου, με τον οποίον συνεργάστηκαν στενά επί πολλά χρόνια, τόσο στη ραδιοφωτογράφηση του μηχανισμού με ακτίνες Γ και Χ, όσο και στην ανάλυση της δομής και των συνδέσεων του. Τα συμπεράσματα του Πράις δεν έγιναν αποδεκτά από τους ειδικούς της εποχής του, οι οποίοι πίστευαν ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν το θεωρητικό υπόβαθρο, αλλά όχι και την απαιτούμενη πρακτική τεχνολογία για μια τέτοια κατασκευή.

ΠΗΓΕΣ: www.sansimera.gr

http://www.tovima.gr/

http://www.namuseum.gr/

Χρήστου Λάζου: «Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων» (Εκδόσεις Αίολος, 1994)