Η καραντίνα της Θεσσαλονίκης πριν έναν αιώνα
Το 1920 καταγράφονταν μέχρι και 44 θάνατοι την ημέρα, ενώ μέσα σε ενάμιση χρόνο έχασαν τη ζωή τους περίπου 20.000 πρόσφυγες.
«Δια διαταγής της Γεν. Διοικήσεως απαγορεύεται απολύτως η κυκλοφορία εντός της πόλεως των Καυκασίων προσφύγων και η έξοδος αυτών εκ των συνοικισμόν Καλαμαργιάς, Χαρμάνκιοϊ Λεμπέτ, Καράισίν και Τριανδρίας… Οι παραβάται της παρούσης με ποινήν προστίμου δρ. 500 ή κρατήσεως 2 μηνών ή και αμφοτέρων».
Η κρατική διαταγή που δημοσιεύτηκε στις 25 Φεβρουαρίου 1921 στην εφημερίδα «Μακεδονία», μοιάζει κάτι σαν τις Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου, από τις οποίες έχουμε «βομβαρδιστεί» το τελευταίο δίμηνο.
Στη Θεσσαλονίκη της δεκαετίας του 1920, εκατό χρόνια πριν, οι μεταδοτικές ασθένειες όπως ο τύφος και η ελονοσία, έφεραν μέτρα-καρμπόν με αυτά της πανδημίας του κορονοϊού. Απολύμανση και καραντίνα. Μέχρι και ομαδικούς τάφους. Μόνον που τότε τα μέτρα αφορούσαν κυρίως τους πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, ενώ η επιβολή τους ήταν εξευτελιστική, ειδικά η διαδικασία της απολύμανσης κατά την άφιξή τους. Οι «ύποπτοι» αναγκάζονταν σε κρύο λουτρό και κουρεύονταν γουλί. Άντρες και γυναίκες. Τα ρούχα τους έμπαιναν σε κλίβανο και συνήθως έβγαιναν κουρέλια.
Η διαταγή της καραντίνας των Καυκάσιων περιλάμβανε και άλλες απαγορεύσεις. Όπως για τη μετακίνηση των προσφύγων σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας «είτε σιδηροδρομικώς, είτε δι’ οιουδήποτε άλλου μέσου, ως και η αναχώρησις αυτών διά θαλάσσης». Ακόμη και για τους κατοίκους της υπόλοιπης Θεσσαλονίκης στους οποίους απαγορευόταν η επικοινωνία με τους συγκεκριμένους οικισμούς.
Στην κατάληξη της οδού Ιωάννη Πασσαλίδη, πάνω στην παραλιακή Ν. Πλαστήρα της Καλαμαριάς, το μοναδικό στοιχείο που θυμίζει την καραντίνα και τα μέτρα για τις επιδημίες της προσφυγικής περιόδου, είναι μία στάση λεωφορείου του ΟΑΣΘ. «Απολυμαντήρια». Από το διπλανό παρκάκι η θέα είναι πανοραμική στην πλαζ της Αρετσούς και τη μαρίνα με τα πολυτελή σκάφη. Στα σημεία όπου αποβιβάστηκαν οι χιλιάδες πρόσφυγες. Εκεί όπου οδηγήθηκαν σε απολύμανση και έμειναν σε καραντίνα, μέχρι και 40 μέρες, σύμφωνα με τις καταγραφές. «Το ύψωμα αυτό της Καλαμαριάς ήταν απομονωμένο από τη Θεσσαλονίκη με αγκαθωτό συρματόπλεγμα. Άγριοι και αυστηροί στρατιώτες-σκοποί, τοποθετημένοι ανά εκατό μέτρα, φύλαγαν τους εγκλείστους “χολεριασμένους”. Η φήμη δεν άφηνε τους Θεσσαλονικείς να ανέβουν τον μικρό ανήφορο, έστω από περιέργεια», καταγράφει στην «Αυτοβιογραφία του πατέρα μου» (εκδ. Γαβριηλίδη 2014) η Ουρανία Λαμψίδη.
«Η καραντίνα στον προσφυγικό καταυλισμό επανέρχεται ως τραυματικό βίωμα στη συλλογική μνήμη των Καυκασίων, όχι τόσο επειδή συνεπαγόταν τον μακροχρόνιο αποκλεισμό τους από την πόλη υποδοχής, όσο γιατί εφαρμόσθηκε, κατά τους ίδιους, με τους σκληρούς όρους ενός στρατοπέδου συγκέντρωσης. Σύμφωνα με καταγγελίες, ο προϊστάμενος του οικισμού επέβαλλε στέρηση τροφής, φυλάκιση και ξυλοδαρμό ως ποινές στους διαμαρτυρόμενους. Οι προμηθευτές κερδοσκοπούσαν δίνοντας μειωμένες ποσότητες και αλλοιωμένα τρόφιμα, ενώ ακόμη και «η νεκρώσιμη ακολουθία και ο ασφαλής ενταφιασμός των νεκρών» αποτέλεσαν διεκδικήσεις της Επιτροπής Καυκασίων Προσφύγων», γράφει η ιστορικός του Ιστορικού Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού του δήμου Καλαμαριάς Ελένη Ιωαννίδου. Στην έρευνά της «Η προσφυγική Καλαμαριά» που περιλαμβάνεται στην έκδοση της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών «Οι πρόσφυγες στη Μακεδονία», αναφέρει ότι το 1920 καταγράφονταν μέχρι και 44 θάνατοι την ημέρα, ενώ μέσα σε ενάμιση χρόνο έχασαν τη ζωή τους περίπου 20.000 πρόσφυγες.
Οι πρόσφυγες δεν είχαν μεταδοτικές ασθένειες από τις πατρογονικές τους εστίες, αλλά όπως εξηγεί η κυρία Ιωαννίδου στο VICE, «λόγω της εξασθένησής τους από τις κακουχίες των ταξιδιών και τον συνωστισμό σε λιμάνια, σε σταθμούς και μέσα στα πλοία, οποιαδήποτε ασθένεια μεταδίδονταν χωρίς να θεραπευτεί». Η ελονοσία, ο τύφος και η δυσεντερία ήταν οι ασθένειες που έπληξαν τους προσφυγικούς πληθυσμούς που έμπαιναν σε καραντίνα στην περιοχή της Καλαμαριάς. «Η καραντίνα επιβλήθηκε για ένα μεγάλο διάστημα κυρίως στους πρόσφυγες από τον Καύκασο του ’20-’21, μετά το ’22 υπήρξε διαδικασία απολύμανσης, όμως υπήρχε τρόπος επικοινωνίας», περιέγραψε. Η ιστορικός βλέπει ομοιότητες στη σημερινή καραντίνα λόγω της πανδημίας: «Όταν υπάρχουν δυνατές ασθένειες, όπως ο κορονοϊός, ακόμη και στη σημερινή εποχή, την τόσο προηγμένη, χρησιμοποιούνται μέθοδοι του ’20. Ποιός θα περίμενε ότι είμαστε τόσο ευάλωτοι;». Διευκρινίζει πάντως ότι σήμερα «η ασθένεια οδήγησε στην καραντίνα», ενώ οι πρόσφυγες οδηγήθηκαν σε εκείνη την κατάσταση λόγω των άθλιων συνθηκών υγιεινής, της έλλειψης τροφής και καθαρού νερού.
Τα σκληρά βιώματα της καραντίνας, όσων επέζησαν στις σκηνές και στους θαλάμους στην Καραμπουρνού της Καλαμαριάς, περιγράφηκαν και τραγουδήθηκαν από τους πρόσφυγες.
«Και τσολ κι έρημον Καραμπουρούν
και τριγύλ- τριγύλ ταφεία,
και ν' ανοίξτε και τερέστιατα, όλια Καρσί παιδία.
Και σαράντα μέρες πρόσφυγοι
εκεί είχαν καραντίνα
τα λείψανα ασό παπόρ' ση θάλασσαν εσύρναν».
Ο θρήνος που σπαρακτικά καταγράφει όσα πέρασαν οι Καυκάσιοι Πόντιοι από το Καρς μέχρι την Καλαμαριά, περιλαμβάνει την καραντίνα και τους μαζικούς θανάτους. Και τραγουδιέται σε έναν αργόσυρτο ρυθμό που δίνει ο κεμετζές, η ποντιακή λύρα. «Με το που κατεβήκαμε μας οδήγησαν στο απολυμαντήριο. Εκεί μας έπλυναν και μας κούρεψαν γουλί για να μην πιάσουμε ψείρες. Μας κράτησαν κάμποσο καιρό για να είναι σίγουροι ότι δεν μεταφέρουμε ασθένειες και μετά μας έβαλαν στους θαλάμους», περιέγραφε στην Καθημερινή και στη Ζώγια Κουταλιανού (Ιούνιος 2007) η 90χρονη τότε Χρυσαυγή Παπαδοπούλου, που μπήκε σε καραντίνα όταν ήταν έξι ετών.
«Αλλά και αποβιβαζόμενοι στο Καραμπουρνού για απολύμανση, εισέρχονται στο λουτρό και εξέρχονται άλλοι μισόγυμνοι και άλλοι ανυπόδητοι ανεβαίνουν οδό 400 μέτρων περίπου, μέσα στον αέρα. Άλλοι μεταφέρονται στην πλάτη άλλων γιατί δεν μπορούν να βαδίσουν. Μετά από ένα τέταρτο της ώρας φτάνουν στο παράπηγμα που τους υπέδειξαν -γυμνό από κάθε έπιπλο- για να διανυκτερεύσουν, δίχως σκεπάσματα», μεταφέρει στη μελέτη του με τίτλο «Μετοικεσίες των Ελλήνων της Ρωσίας και της ΕΣΣΔ στη Μακεδονία στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα», ο καθηγητής Ποντιακών Σπουδών της φιλοσοφικής σχολής του Α.Π.Θ. Κυριάκος Χατζηκυριακίδης. Ήταν ο δρόμος για την καραντίνα, η περιοχή που βρίσκεται σήμερα η οδός Ν. Πλαστήρα και ευρύτερα, σύμφωνα με τις περιγραφές.
Τα «Απολυμαντήρια» της Καλαμαριάς αναδεικνύονται ως τόπος ιστορικής μνήμης. Ο πρώην πρόεδρος του δικηγορικού συλλόγου Θεσσαλονίκης, περιφερειακός σύμβουλος κ. Μακεδονίας Μανώλης Λαμτζίδης, απόγονος προσφύγων, είναι ο διαχειριστής της σελίδας στο facebook με τίτλο «Απολυμαντήρια Καλαμαριάς». Εκεί συγκεντρώνονται διάφορα στοιχεία, από κείμενα μέχρι φωτογραφίες, μαρτυρίες. Ο ίδιος λίγο πριν το ξέσπασμα της πανδημίας του κορονοϊού, τον περασμένο Μάρτιο, εισηγήθηκε στο δημοτικό συμβούλιο Καλαμαριάς την ανέγερση μνημείου. «Τα “Απολυμαντήρια” Καλαμαριάς ή αλλιώς η “Καραντίνα”, ή το “Προσφυγοθανείο”, ήταν από το 1916 μέχρι το 1924, ιδιαίτερα μεταξύ 1920 – 22, τόπος μαρτυρίου και θανάτου για χιλιάδες πρόσφυγες (22.000 νεκροί, 335.000 “φιλοξενούμενοι”)», αναφέρει στην εισήγηση τονίζοντας την αναγκαιότητα ιστορικής ανάδειξης της περιοχής. «Κάθε φορά που ο ανθρώπινος πολιτισμός φτάνει σε ένα σημείο ανάπτυξης εκδηλώνεται ένας αστάθμητος παράγοντας ο οποίος ανατρέπει άρδην τα δεδομένα», είπε στο VICE βλέποντας την καραντίνα του τότε και την καραντίνα του σήμερα. «Και εκεί που απολαμβάναμε μία στοιχειώδη ευημερία, την ελευθερία μας και άλλα δικαιώματα, είμαστε υποχρεωμένοι στο πλαίσιο αποτροπής να αποδεχτούμε περιορισμούς». Στην Καλαμαριά έχουν γίνει ήδη εκδηλώσεις μνήμης που σχετίζονται με την καραντίνα. Ειδικά όμως η θεατρική παράσταση που οργανώθηκε πέρσι, είχε αυτό ως μοναδικό θέμα. «Προσπαθήσαμε να αποδώσουμε πειστικά το τι έζησαν εκείνοι οι άνθρωποι. Με το που έρχονταν τους ρίχνανε μέσα σε ένα γκέτο. Μέχρι το Ντεπό μπορούσαν να πάνε, μετά έπρεπε να αλλάξουν παπούτσια», ανέφερε ο Παύλος Γαβριηλίδης, εκ των οργανωτών αυτών των εκδηλώσεων.
Η καραντίνα στην Καλαμαριά από το 1918 έως το 1923 ξεκινούσε από τα απολυμαντήρια. Εγκαταστάσεις που είχαν στήσει τα συμμαχικά στρατεύματα για τις ανάγκες του Α’ Παγκοσμίου πολέμου. Όπως και οι σκηνές στις οποίες αρχικά οδηγούνταν οι πρόσφυγες για ένα διάστημα διασφάλισης ότι δεν θα ασθενούσαν από μεταδοτικές ασθένειες. Και ύστερα από 40 μέρες μέχρι δύο μήνες έφταναν στους θαλάμους. Ξύλινες κατασκευές, παράγκες, που επίσης είχαν στήσει οι σύμμαχοι για τα στρατεύματα και τελικά μετατράπηκαν σε προσφυγικούς καταυλισμούς.
«Θέριζε ο τύφος την εποχή εκείνη. Τους αποβίβαζαν στην πλαζ της Αρετσούς, όπου ήταν τα Απολυμαντήρια και τους κρατούσαν πάνω από 20 μέρες σε καραντίνα». Ο Σταύρος Τσαπικίδης είναι γραμματέας του ιδρύματος Παναγία Σουμελά και πρώην υποψήφιος δήμαρχος Καλαμαριάς. Γόνος προσφύγων από τον Πόντο, θυμάται τα απομεινάρια των Απολυμαντηρίων στην Αρετσού. « Ήταν παράγκες οι οποίες ξηλώθηκαν μετά. Ήταν περιφραγμένος, κλεισμένος ο χώρος. Εγώ θυμάμαι έξι επτά ερείπια. Οι δικοί μου δεν μας έλεγαν πολλά. Δεν ήθελαν να μας στενοχωρήσουν. Θυμάμαι τον παπα – Νικόλα, τον είχαμε στην ενορία μας. Το παιδί του είχε πεθάνει έξι χρονών από τύφο τότε».
Σκηνές που όλοι τους έχουν αποτυπωμένες, μιλούν ακόμη για μαζικούς θανάτους, για ομαδικούς τάφους. Όπως τώρα στην Ιταλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ισπανία. Όπως τα τραγικά απομεινάρια που βρίσκονταν χρόνια αργότερα. Χαρακτηριστικά είναι όσα μετέφερε ο Στ. Τσαπικίδης: «Όταν ήμουν φοιτητής στην Ιατρική είχαμε βρει σκελετούς στα Απολυμαντήρια. Κατάλαβα ότι κάποιους τους έθαβαν εκεί…».
ΠΗΓΗ: https://www.vice.com/gr/article/884zp5/apolymanthria-kai-koyrema-goyli-h-karantina-ths-8essalonikhs-prin-enan-aiwna
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου