Συνθήκη της Τορδεσίγιας (1494): Η πρώτη «Γιάλτα» που μοίρασε τον κόσμο

Οι περισσότερες χώρες της Νότιας Αμερικής έχουν την ισπανική, ως κύρια γλώσσα, αλλά οι Βραζιλιάνοι μιλούν τα πορτογαλικά. Το γλωσσικό αυτό παράδοξο βρίσκει την απάντηση του μόνο μέσω της αναδίφησης της Ιστορίας. Χρονικά, βρισκόμαστε στα τέλη του 15ου αιώνα – αρχές του 16ου. Είναι η εποχή των μεγάλων γεωγραφικών ανακαλύψεων, της πραγματικής αντίληψης του κόσμου και της γης, της εξερεύνησης νέων περιοχών και πολιτισμών. Ξαφνικά, η Ευρώπη παύει να είναι μια κλειστή ήπειρος, ενώ το άνοιγμα αυτό θα αλλάξει μια για πάντα την πολιτική, κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική φυσιογνωμία της Γηραιάς Ηπείρου.

Μέχρι και πριν την ανακάλυψη της Αμερικής από το Χριστόφορο Κολόμβο (1492), η Πορτογαλία κινούσε σχεδόν μόνη της τα νήματα των υπερπόντιων ταξιδιών. Το έτερο βασίλειο της Ιβηρικής χερσονήσου, η Ισπανία, υπό την ηγεσία των Καθολικών μοναρχών, Φερδινάνδου Β΄ της Αραγονίας και της Ισαβέλλας της Καστίλης, άρχισε και αυτό δειλά – δειλά τον διάπλου του Ατλαντικού. Οι δυο αυτές ευρωπαϊκές ναυτικές δυνάμεις –η Ολλανδία, η Αγγλία και η Γαλλία θα εμφανιστούν αργότερα– αναζητούσαν νέα εδάφη, τα οποία θα τους προσέδιδαν πολιτική, οικονομική και στρατιωτική δύναμη.

Πολύ σύντομα, η Ισπανία και η Πορτογαλία άρχισαν να αντιδικούν για το ποιος θα έπρεπε να εξερευνήσει και να κατακτήσει τις νέες χώρες. Σε αυτόν τον ανταγωνισμό μεταξύ των δυο βασιλείων της Ιβηρικής χερσονήσου, οι Πορτογάλοι βρίσκονταν σε πλεονεκτικότερη θέση. Είχαν ήδη ξεκινήσει, όπως προείπαμε, τα εξερευνητικά ταξίδια, κάνοντας τον περίπλου της αφρικανικής ηπείρου, ενώ ο στόλος τους ήταν σαφώς ανώτερος από εκείνον των Ισπανών. Έμαθαν, επίσης, πολύ γρήγορα την τέχνη της ναυτοσύνης, ενώ απώτερος πολιτικός τους στόχος υπήρξε η εμπορική, και λιγότερο η εδαφική, κατάκτηση των Ινδιών.

Η ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο, για λογαριασμό της Ισπανίας, θορύβησε τον Πορτογάλο βασιλιά, Ιωάννη Β΄. Αυτό συνέβη, διότι οι Πορτογάλοι πίστεψαν ότι ο Κολόμβος είχε ανακαλύψει τις Ινδίες, και όχι μια νέα ήπειρο. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Κολόμβος αποκάλεσε Ινδιάνους τους ιθαγενείς που συνάντησε στην αμερικανική ήπειρο. Το διακύβευμα, λοιπόν, ήταν οι μακρινές και άγνωστες Ινδίες. Η Αμερική, ως ήπειρος, δεν υπήρχε στους χάρτες των Ευρωπαίων εξερευνητών.

Η νέα πολιτική πραγματικότητα

Ωστόσο, οι διπλωματικές σχέσεις των δυο κρατών δεν ήταν εντελώς ακαθόριστες. Ρυθμίζονταν από τη Συνθήκη της Αλκασόβας (1479), η οποία προέβλεπε ότι κάθε ανακάλυψη εδαφών νότια των Καναρίων Νήσων (συστάδα νησιών βορειοδυτικά των ακτών του Μαρόκου) αποτελούσε κτήση της Πορτογαλίας. Επομένως, ο πορτογάλος βασιλιάς αρνούνταν να αποδεχτεί τη νέα πολιτική πραγματικότητα που δημιούργησε η ανακάλυψη του Κολόμβου.

Για να λυθεί ο γόρδιος δεσμός και για να μην οδηγηθούν οι δυο πλευρές σε πόλεμο, επενέβη ο Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ΄, μια άκρως αμφιλεγόμενη προσωπικότητα της Καθολικής Εκκλησίας. Τα δυο κράτη οδηγήθηκαν σε συμφωνία, βάση της οποίας, όριο μεταξύ της πορτογαλικής και της ισπανικής ζώνης επιρροής ήταν ο μεσημβρινός που διερχόταν 100 λεύγες δυτικά των νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου (νησιωτική χώρα, δυτικά της Σενεγάλης). Κάθε ανακάλυψη ανατολικά από αυτόν, θα αποτελούσε κτήση της Πορτογαλίας, ενώ όσα εδάφη βρίσκονταν δυτικά από αυτόν, θα αποτελούσαν εδάφη του ισπανικού βασιλείου.

Ο Πορτογάλος, όμως, βασιλιάς, φοβούμενος ότι οι Ινδίες μπορεί να βρίσκονταν στο ισπανικό κομμάτι της εδαφικής αυτής μοιρασιάς, ζήτησε να μετατοπιστεί δυτικότερα η διαχωριστική γραμμή που χώριζε τον πορτογαλικό από τον ισπανικό κόσμο. Εν τέλει, οι δυο πλευρές, στην ισπανική πόλη Τορδεσίγιας (Tordesillas), στις 7 Ιουνίου 1494, συμφώνησαν στη μετατόπιση του μεσημβρινού κατά 270 λεύγες δυτικότερα της θέσης που είχε συμφωνηθεί προηγουμένως μεταξύ των δυο κρατών. Συνεπώς, η νέα θέση του ήταν 370 λεύγες (περίπου 2.055 χιλιόμετρα) δυτικά των νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου. Το «σύνορο» μεταξύ του ισπανικού και του πορτογαλικού κόσμου, αναφορικά τις κτήσεις που διατηρούσαν στη περιοχή του Ατλαντικού, βρισκόταν πάνω από τη σημερινή Βραζιλία.

Ισορροπία ισχύος

Κατά αυτόν τον τρόπο οριοθετήθηκαν οι ζώνες επιρροής και οικονομικής εκμετάλλευσης μεταξύ των δυο αναδυόμενων αποικιοκρατικών χωρών με σκοπό την αποφυγή των μεταξύ τους συγκρούσεων. Σε αυτό το σημείο να τονίσουμε ότι οι αποφάσεις του Πάπα απέρρεαν από την ισορροπία ισχύος μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Η Πορτογαλία, ισχυρότερη από το έτερο βασίλειο της Ιβηρικής χερσονήσου, ήταν ικανοποιημένη με τη μοιρασιά αυτή, διότι αυτό που την ενδιέφερε ήταν η πλουτοπαραγωγική εκμετάλλευση των Ινδιών, και όχι ο νέος κόσμος της Αμερικής, τον οποίο θεωρούσε εσφαλμένα κομμάτι της Ασίας.

Σημειωτέον ότι, ο Πορτογάλος Βάσκο ντα Γκάμα υπήρξε ο πρώτος Ευρωπαίος που πάτησε το πόδι του στις μακρινές Ινδίες (1498), έξι χρόνια μετά την ανακάλυψη του Κολόμβου. Συν τοις άλλοις, η μετακίνηση δυτικότερα του μεσημβρινού είχε ως αποτέλεσμα το έδαφος της σημερινής Βραζιλίας, το μοναδικό από όλη την αμερικανική ήπειρο, να περάσει υπό πορτογαλική κατοχή.

Συμπληρωτική και περισσότερο διευκρινιστική της παραπάνω συμφωνίας, ήταν η Συνθήκη της Σαραγόσας (Saragossa), η οποία υπεγράφη 22 Απριλίου 1529. Αφορούσε τον ορισμό του αντι-μεσημβρινού της Συνθήκης της Τορδεσίγιας, δηλαδή τη διαχωριστική γραμμή που χώριζε τις ισπανικές κτήσεις από τις πορτογαλικές στην περιοχή του Ειρηνικού ωκεανού. Σε γενικές γραμμές, οι Ισπανοί είναι αυτοί που θα κυριαρχήσουν στο χώρο της λατινικής Αμερικής, ενώ οι Πορτογάλοι θα δραστηριοποιηθούν κυρίως στην Ανατολή, δημιουργώντας για τον σκοπό αυτό ένα τεράστιο δίκτυο σταθμών πάνω στο θαλάσσιο εμπορικό δρόμο των Ινδιών.

Η διαίρεση του, εκτός της Ευρώπης, κόσμου σε δυο σφαίρες επιρροής, την ισπανική και την πορτογαλική, ήταν η πρώτη σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ανερχόμενες ναυτικές δυνάμεις της εποχής (Ολλανδία, Γαλλία, Αγγλία), όπως ήταν αναμενόμενο, δεν αποδέχτηκαν το μοίρασμα του κόσμου μεταξύ των Ισπανών και των Πορτογάλων. Η αμφισβήτηση αυτή μεταφράστηκε σε συνεχείς συγκρούσεις, τόσο σε ευρωπαϊκό έδαφος όσο και στην περιφέρεια του τότε διεθνούς συστήματος.

Θα περνούσαν αρκετοί αιώνες για να οδηγηθούμε στην επόμενη άτυπη μοιρασιά του κόσμου. Αυτή τη φορά, σε μια πόλη της Κριμαίας, στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, από τις 4 Φεβρουαρίου έως τις 11 του ίδιου μήνα του 1945, οι «τρεις Μεγάλοι» (Ρούζβελτ, Στάλιν, Τσώρτσιλ) θα αποτελούσαν τους πρωταγωνιστές της Διάσκεψης της Γιάλτας. 

ΠΗΓΗ: cognoscoteam