Ένα παράξενο μνημείο της Θεσσαλονίκης

Στην οδό Αγίου Δημητρίου, υπάρχει μια στήλη, η επομονομαζόμενη Στήλη των Όφεων ή Σχιστή Πέτρα. Παρ’ όλο που είναι παμπάλαια, έγινε γνωστή από τον αστικό μύθο που την περιβάλλει.

Ο αστικός μύθος

Ένα παράξενο μνημείο της Θεσσαλονίκης είναι η Στήλη των Όφεων, που βρίσκεται στο πεζοδρόμιο έξω από τον υποσταθμό της ΔΕΗ στην Αγίου Δημητρίου. Πρόκειται για ένα από τα σπάνια όρθια μνημεία των ελληνιστικών χρόνων, ίσως και το μοναδικό, που στα παλιά χρόνια ονομαζόταν Γιλάν Μερμέρ. Ο θρύλος που το συνοδεύει λέει πως ασκεί μυστηριώδη έλξη στα φίδια. Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας όλη η γειτονιά του Γιλάν Μερμέρ γέμισε φίδια. Οι άνθρωποι πίστεψαν ότι βγήκαν από το σχίσιμο της πέτρας. Κάλεσαν πρώτα έναν ραβίνο, –μια και η γειτονιά ήταν εβραϊκή–, ο οποίος δεν κατόρθωσε να τα απομακρύνει με τις προσευχές του, οπότε κάλεσαν σε βοήθεια έναν χότζα, που τα απομάκρυνε με εξορκισμό. Από τότε η μαρμάρινη κολόνα ονομάζεται Στήλη των Όφεων.

Σύμφωνα με τον αστικό μύθο η συνοικία γύρω από τη Στήλη των Όφεων λεγόταν Γιλάν Μερμέρ και ήταν εβραϊκή. Όμως, η συνοικία Γιλάν Μερμέρ δεν ήταν εβραϊκή, αλλά τούρκικη. Γιλάν Μερμέρ θα πει «μάρμαρο του φιδιού». Η μόνη εβραϊκή συνοικία που υπήρχε πάνω από την Εγνατία ήταν η Ρόγος, αλλά κι αυτή έφτανε μέχρι την οδό Φιλίππου. Ωστόσο η συνοικία Γιλάν Μερμέρ έχει κάποια σχέση με ντονμέδες (εξισλαμισμένους εβραίους) και φημολογείται ότι εκεί κατοικούσε ο Σαμπετάι Τσεβί, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Θεσσαλονίκη.

Η Στήλη των Όφεων και η οδός Αγίου Δημητρίου, Γενί Καπού καντεσί και αργότερα Μιδάτ πασά, με κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά, σε φωτογραφία του 1904. Η Στήλη υψωνόταν πάνω σε τέσσερις βαθμίδες. Από την ανατολική πλευρά ήταν ορατή μία πέμπτη, μισοχωμένη στο έδαφος.

Ο αστικός μύθος αποκτάει ενδιαφέρον, αν τον δει κανείς παράλληλα με ένα μικρό κείμενο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, που έγραψε η μεγάλη διηγηματογράφος Ἐν Θεσσσαλονίκῃ κατ’ Ὀκτώβριον 1905.

Η ΣΤΗΛΗ ΤΟΥ ΣΟΛΟΜΩΝΤΟΣ

Μιὰ στήλη μαύρη, κατάμαυρη, χωρὶς τὴν χάριν τῆς Ἑλληνικῆς, χωρὶς τὰς τόσον περιέργους ἐπιγραφὰς στήλης χριστιανικῆς ἐποχῆς.

Ἐστράφην πρὸς τὸν σοφὸν συνοδὸν κύριον Πέτρον Παπαγεωργίου, καὶ ἐκεῖνος ἀπεφύλλισε τὰ ρόδα τῶν παραδόσεων.

Τὰ παραδίδω χωρὶς τὸ ἄρωμά των.

«Εἶναι ἡ στήλη τοῦ σοφοῦ Σολομῶντος καὶ εἶχε τὴν μάγον δύναμιν να διαλύῃ τὰ δηλητήρια τῶν ὄφεων».

Καὶ ἡ στήλη, τὴν ὁποίαν ἐμαύρισαν οἱ αἰῶνες, φωτισμένη τώρα μὲ τὸν λύχνον τῆς παραδόσεως μὲ παρασύρει.

Δὲν ἰσχύει, ἆρα γε, ἡ μάγος δύναμὶς της δι’ ὅλα τὰ φαρμάκια; Δι’ ὅλους τοὺς ὄφεις, οἱ ὁποῖοι περισφίγγουν τὰ ἱερά ἐδάφη; — Ἡ ἐσχατιὰ αὐτὴ τῆς Θεσσαλονίκης, με την διττῶς προφητικὴν στήλην της, μὲ ἑλκύει ἔκτοτε πολύ· κἄτι θέλω νὰ γράψω ἀκουμβισμένη εἰς τὸν στυλοβάτην καὶ ἀκόμη δὲν εὑρίσκω οὔτε μορφὴν οὔτε λέξεις.

Ἐν Θεσσσαλονίκῃ κατ’ Ὀκτώβριον 1905

Η στήλη που αναφέρει το κείμενο ήταν κατάμαυρη και είχε την «μάγον δύναμιν» να διαλύει τα δηλητήρια των φιδιών. Πώς; Πού βρισκόταν; Άγνωστο. Η Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου δεν έγραψε το κείμενο που ήθελε. Η κλονισμένη υγεία της την υποχρέωσε να παραιτηθεί από διευθύντρια του Παρθεναγωγείου του Στέφανου Νούκα και να επιστρέψει στην Πόλη, όπου λίγους μήνες αργότερα, τον Μάρτιο του 1906, πέθανε σε ηλικία 39 χρόνων.

Ο Γκαμπριέλε Καβάτσα, που είχε επισκεφθεί τη Θεσσαλονίκη το 1591, γράφει: […] είδομεν εἰς τὸ σπίτι ἑνὸς Τούρκου ἰδιώτου ὀρθίαν μίαν ακεραίαν κολώναν, σημαντικοῦ μεγέθους, ἐκ λίθου πορφυρίτου, ἐπὶ τῆς κορυφῆς τῆς ὁποίας λέγεται ὅτι εἰς παλαιὰν ἐποχὴν ἦτο ἕνας ὄφις, λατρευόμενος ἀπὸ τοὺς κατοίκους ὡς θεός .[…]

Ο Καβάτσα γράφει για κάποια κολόνα που είδε σε σπίτι στην περιοχή της Καμάρας και η οποία δεν ταυτίζεται με τη Στήλη των Όφεων, η οποία άλλωστε μαρμάρινη και όχι από πορφυρίτη.

Η Στήλη συνδέθηκε με κάποια λαϊκή δοξασία και ονομάστηκε Γιλάν Μερμέρ. Σε λίγο όλος ο μαχαλάς ονομάστηκε Γιλάν Μερμέρ. Αυτά περί τα 1500. Ο μαχαλάς παρέμεινε μουσουλμανικός. Τζαμί του ήταν το Χατζή Μουσά τζαμί, μέχρι που χτίστηκε το Γιουσούφ πασά τζαμί, που βρισκόταν νότια της Στήλης, στην παλιά Λέοντος Σοφού. Η Στήλη των Όφεων βρισκόταν στο κέντρο της συνοικίας, η οποία χωρίστηκε στα δυο με τη διάνοιξη της Αγίου Δημητρίου. Στα τέλη του 19ου αιώνα ήρθαν τσιγγάνοι στην περιοχή και το τμήμα που εγκαταστάθηκαν πήρε το όνομα Τσινγκενέ μαχαλάς, δηλαδή γύφτικος μαχαλάς.

Η παλιότερη φωτογραφία της Στήλης των Όφεων έχει ημερομηνία 6-2-1885. Εκείνη την εποχή δεν είχε διαμορφωθεί το Γιλανλάρ μεϊντάν, δηλαδή η πλατεία των Όφεων, και η Στήλη ακουμπούσε στον περίβολο ενός σπιτιού. Η κατεδάφισή του επέτρεψε τη δημιουργία του πλατώματος προς την Λέοντος Σοφού.

Στις παλιές καρτ ποστάλ το πλάτωμα της Στήλης αναφέρεται ως πλατεία Γιλάν Μερμέρ, Place Gilan Mermer ή Rue Ilan Mermer, αλλά και Han Mermer (μάλλον λόγω λάθος ανάγνωσης του Ilan Mermer).

Η Στήλη των Όφεων χρησιμοποιήθηκε ως κολώνα φωτισμού· στερεώθηκαν επάνω της λαδοφάναρα, λάμπες γκαζιού και ηλεκτρικές λάμπες. Ο ΟΤΕ την χρησιμοποίησε ως τηλεφωνικό στύλο.

Το νότιο τμήμα του πλατώματος Γιλάν Μερμέρ με την ποτίστρα βρισκόταν επί της Λέοντος Σοφού. Πίσω από τη στήλη είναι η οδός Αγίου Δημητρίου. Η Στήλη των Όφεων βρισκόταν επί της Λέοντος Σοφού (σήμερα Σούτσου) στη συμβολή της με την Αγίου Δημητρίου.

Τα έργα διαπλάτυνσης της Αγίου Δημητρίου, το 1975, αποκάλυψαν τις άλλες δύο βαθμίδες της Στήλης των Όφεων, που ήταν κρυμμένες κάτω από το έδαφος. Τότε έγινε η αποτύπωση, που βλέπουμε πιο κάτω. Το 1978 η στήλη μεταφέρθηκε από την αρχική της θέση, πέντε μέτρα βοριότερα, στο απέναντι πεζοδρόμιο της Αγίου Δημητρίου. Οι έξι βαθμίδες του βάθρου της καλύφθηκαν, για λόγους ευθυγράμμισης του οδοστρώματος. Πάνω από τις πλάκες του πεζοδρομίου απομένει μόνον η στήλη με ύψος 3,5 μ. Η Στήλη των Όφεων πάνω στο βάθρο της είχε ύψος 5 μ.

Σημειωτέον, αν κάποιος περαστικός αγνοεί, το πιθανότερο είναι πως θα τη θεωρήσει έναν κοινό σύγχρονο στύλο στην άκρη του πεζοδρομίου και θα την προσπεράσει χωρίς να της δώσει προσοχή.

Η Στήλη των Όφεων μπροστά από το περιτοίχισμα του υποσταθμού της ΔΕΗ. Φαίνεται καθαρά το σκίσιμο στο μάρμαρο, λόγω του οποίου ονομάζεται και Σκιστή Πέτρα. Παρ’ όλο το μέγεθός της, περνάει απαρατήρητη. Το ύψος της γίνεται αντιληπτό σε σύγκριση με τα αυτοκίνητα της φωτογραφίας και την περαστική κοπέλα πίσω από το δέντρο.

Οι περιηγητές και οι παλιές φωτογραφίες πληροφορούν ότι στους δρόμους της Θεσσαλονίκης υπήρχαν πολλές κολόνες. Ήταν από παριανό ή τηνιακό μάρμαρο και από πορφυρίτη λίθο, άλλες ακέραιες κι άλλες σπασμένες. Αντίθετα με αυτές τις κολόνες, που έχουν προ πολλού αφανιστεί, η Στήλη των Όφεων παραμένει. Το συγκρότημα στο οποίο ανήκε έχει κι αυτό αφανιστεί ή θαφτεί προ πολλού. Το άγαλμα, που υψωνόταν επάνω της, αφανίστηκε χωρίς να μάθουμε ποιον τιμούσε. Δεν την άγγιξε καμία από τις τόσες καταστροφές που δοκίμασαν τη Θεσσαλονίκη. Ούτε η πυρκαγιά του 1917 ούτε κι αυτή η οικοδομική λαίλαπα του ’60 και του ’70, που αφάνισε τα παλιά κτίσματα και τα μνημεία της ευρύτερης περιοχής θάβοντάς τα κάτω από τόνους μπετόν, αλλά ούτε ο μεγάλος σεισμός. Άραγε ποια «μάγος δύναμις» την προστατεύει;

Ας δούμε λίγο καλύτερα τη θέση της Στήλης των Όφεων. Βρίσκεται στο τρίγωνο που ορίζεται από τις οδούς Αγίου Δημητρίου, Φιλώτα και στρατηγού Δουμπιώτη. Στην κορυφή του τριγώνου είναι η παλιά πλατεία Χορχόρ –σήμερα Νίκου Μουσχουντή– και σε μικρή απόσταση τα δυτικά τείχη. Η έξοδος της πόλης προς τα δυτικά, η Γενί Καπού ή Ληταία Πύλη, απείχε λιγότερο από 500 μέτρα από τη Στήλη. Στη δεξιά γωνία βρίσκεται το Διοικητήριο. Στην πλατεία Διοικητηρίου έχουν βρεθεί αρχαιότητες που δείχνουν ότι η περιοχή ήταν διοικητικό κέντρο από την ίδρυση της πόλης.

Η σωστική ανασκαφή στη συμβολή Φιλώτα και στρατηγού Δουμπιώτη έφερε στο φως ένα καλοδιατηρημένο κτίριο με στοές, πλακόστρωτη αυλή, κίονες και τάφους. Τα ευρήματα έδειξαν συνεχή χρήση του κτιρίου από τα υστερορωμαϊκά χρόνια μέχρι την τουρκοκρατία.

Η καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Θεοδοσία Στεφανίδου–Τιβερίου εικάζει ότι η Στήλη των Όφεων ήταν η βάση ενός κίονα, ο οποίος στήριζε τον ανδριάντα κάποιου αυτοκράτορα, οπότε το σύνολο της κατασκευής θα έφτανε τα 15-16 μέτρα. Η χρονολόγησή του δεν έχει διασαφηνισθεί. Εικάζεται πως δημιουργήθηκε μεταξύ 4ου και 6ου μ.Χ. αιώνα.

Ουσιαστικά για τη Στήλη των Όφεων δεν γνωρίζουμε παρά… εικασίες.

Όσο για τον αστικό θρύλο ότι από το σκίσιμο της Στήλης βγαίνουν φίδια, αυτός μάλλον οφείλεται στις μανάδες που θέλοντας να κάνουν τα παιδιά τους, που έπαιζαν στον δρόμο, να μαζεύονται στο σπίτι πριν νυχτώσει, χρησιμοποίησαν τη φαντασία τους και την παλιά δοξασία, για να πλάσουν μια εκφοβιστική ιστορία.

Η Στήλη των Όφεων στα 1910 και η Αγίου Δημητρίου με κατεύθυνση προς τα δυτικά. Από αυτή την πλευρά μισοφαίνεται η πέμπτη βαθμίδα. Η σκεπαστή καμάρα στο βάθος του δρόμου είναι τα Τρία Αυγά. Το σπίτι δίπλα στο κτίσμα με την ψηλή αψίδα, αριστερά, λέγεται ότι ανήκε σε απογόνους του Γαζή Αχμέτ Εβρενός. Η οικογένεια Εβρενός είχε πολλά ακίνητα εντός και εκτός Θεσσαλονίκης και ιδιαίτερους δεσμούς με τη συνοικία Γιλάν Μερμέρ.

ΠΗΓΗ: http://www.tapantareinews.gr/2021/04/blog-post_30.html