Χριστούγεννα με τον λόγο του Παπαδιαμάντη

Τα Χριστούγεννα ήταν πάντα από τα αγαπημένα θέματα των Ελλήνων λογοτεχνών κι εκείνος που αναμφισβήτητα τα ύμνησε περισσότερο απ’ όλους ήταν ο «άγιος των ελληνικών γραμμάτων», ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Για 25 περίπου χρόνια (1887-1910) δημοσίευε σε μεγάλες αθηναϊκές εφημερίδες και περιοδικά (Ακρόπολις, Εφημερίς, Άστυ, Εστία, Παναθήναια κ.ά.) χριστουγεννιάτικα διηγήματα, θεμελιώνοντας ουσιαστικά τη χριστουγεννιάτικη λογοτεχνία. «Εάν το Πάσχα είναι η λαμπρότατη του Χριστιανισμού εορτή, τα Χριστούγεννα βεβαίως είναι η γλυκύτατη και συγκινητικωτάτη» γράφει ο ίδιος στην εφημερίδα Εφημερίς, 25 Δεκέμβρη 1887 (αρ. 359, 2γ.) παραθέτοντας μάλιστα και αποσπάσματα τροπαρίων που θεωρεί «ότι είναι εκ των ωραιοτέρων λεκτικών καλλιτεχνημάτων πάσης εποχής».

Για τον Παπαδιαμάντη τα διηγήματα αυτά αποτελούν συνειδητή επιλογή, πηγάζουν από εσωτερική ανάγκη και αποτελούν έκφραση ευχαριστίας και ευγνωμοσύνης προς τις άγιες μέρες. «Το ελληνικόν έθνος […] έχει και θα έχῃ διά παντός ανάγκην της θρησκείας του. Το επ’ εμοί, ενόσω ζω και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παύσω πάντοτε, ιδίως δε κατά τας πανεκλάμπρους ταύτας ημέρας, να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη» (Ερωτοκρίτου, 2010:23).

Αυτά τα ελληνικά ήθη μεταφέρει και στα χριστουγεννιάτικα διηγήματά του, που διαδραματίζονται τις εορταστικές ημέρες των Χριστουγέννων, όταν και δημοσιεύονται. Τα Χριστούγεννα δεν αποτελούν κατ’ ανάγκη το κύριο γεγονός, αλλά την αφορμή για να αποτυπωθούν τα ελληνικά ήθη, η παράδοση, το θρησκευτικό στοιχείο, τα κοινωνικά προβλήματα, η ανθρώπινη μοίρα και να ξετυλιχθούν βιωματικές εμπειρίες. Αυτό δηλώνει άλλωστε και ο ίδιος στο διήγημα «Λαμπριάτικος Ψάλτης», σημειώνοντας: «…εις τα διηγημάτια, όσα εδημοσίευσα κατά καιρούς ο υποφαινόμενος τα Χριστούγεννα ή το Πάσχα, ενεπνεύσθην, αληθώς, από τας αναμνήσεις μου και τα αισθήματά μου, τα οποία θέλγουσι και συγκινούσι, εμέ αυτόν, ίσως και ολίγους εκλεκτοὺς φιλαναγνώστας» (Παπαδιαμάντης, Αυτοβιογραφούμενος, σελ. 100 στο Ερωτοκρίτου 2010:23).

Το θρησκευτικό στοιχείο δεν έχει τη μορφή κηρύγματος ή διδασκαλίας. Αντίθετα, μέσα από την αφήγηση διαφόρων γεγονότων της καθημερινότητας ο Παπαδιαμάντης υμνεί την παρουσία και τη δύναμη του Θεού εκφράζοντάς τη με τη μορφή αναμνήσεων και βιωματικών εμπειριών, που αποτυπώνονται τόσο μέσα από μορφές θρησκευόμενες όσο και μέσα από περιγραφή εκκλησιαστικών τελετών. Ο Γιώργος Θέμελης αναφέρει σχετικά: «Η θρησκευτικότητα του Παπαδιαμάντη είναι της ψυχής, όχι της διάνοιας. Πιστεύει, δεν θεολογεί» (Θέμελης, 1991, στο Ερωτοκρίτου, 2010:67).

Τα Χριστούγεννα στον Παπαδιαμάντη ούτε τονώνουν τη θρησκευτική κατάνυξη ούτε αποτελούν ευκαιρία για «συγκινησιακή κατανάλωση». Ο Παπαδιαμάντης τα αντιμετωπίζει, όπως και όλα τα άλλα θέματά του, «από την οπτική του λαϊκού βιώματος χωρίς εξιδανικεύσεις», απόλυτα συνυφασμένα με την ανθρώπινη –ατομική ή συλλογική– παρουσία (Μπαντές, 2015).

Και στα διηγήματα αυτά πρωταγωνιστές είναι οι καθημερινοί άνθρωποι της Σκιάθου ή κάποιας λαϊκής αθηναϊκής συνοικίας, οι άνθρωποι της βιοπάλης, οι ταλαιπωρημένοι που μάχονται να επιβιώσουν ξεπερνώντας τις δυσκολίες, οι φτωχοί και ταπεινοί, οι αγράμματοι, όλοι με τις ιδιαιτερότητές τους, τα όνειρα και τις ανησυχίες τους, οι άνθρωποι που καλούνται να αντιμετωπίσουν τη μοίρα τους υπομένοντας καρτερικά «τα πάθια και τους καημούς του κόσμου», χωρίς όπως σημειώνει η Μαρία Πεσκετζή (2020) «το πνεύμα των Χριστουγέννων να τους εξαγνίζει ή να αλλάζει τη σκληρή τους μοίρα». Ο αγώνας για επιβίωση συμβαδίζει με τη χριστουγεννιάτικη ατμόσφαιρα και αποτυπώνεται με ματιά κριτική και διάθεση φιλοσοφική από τον Παπαδιαμάντη, τον οποίον ο Κωστής Παλαμάς χαρακτηρίζει ως τον «μεγάλο ζωγράφο των ταπεινών».

Σε όλα τα διηγήματα, από «Το χριστόψωμο» (το πρώτο από τα χριστουγεννιάτικα που δημοσίευσε το 1887), το «Ο πολιτισμός εις το χωρίον» και «Της Κοκκώνας το σπίτι» έως την «Σταχομαζώχτρα» και «Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη», ο Παπαδιαμάντης με την ιδιαίτερη γραφή του, χωρίς ωραιοποιήσεις και λογοτεχνικές υπερβολές, φωτίζει τα πάθη και τις ανθρώπινες αδυναμίες, την ευτυχία και τη δυστυχία, αναδεικνύοντας σε κάθε περίπτωση την αγάπη του για τον άνθρωπο και τη σύμπνοιά του στον αγώνα του για επιβίωση.

Τα διηγήματα στα οποία ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το δωδεκαήμερο των γιορτών ανέρχονται περίπου στα είκοσι επτά και τα περισσότερα εκτυλίσσονται στη Σκιάθο. Ενδεικτικά παρουσιάζουμε ορισμένα από αυτά:

Στο διήγημα «Το Χριστόψωμο» η γριά Καντάκαινα προσφέρει στη νύφη της «φαρμακωμένο χριστόψωμον» με σκοπό τον θάνατό της, επειδή αδυνατούσε να τεκνοποιήσει. Όταν, τελικά, από λάθος το τρώει ο γιος της και «ενομίσθη ότι ο θάνατος προήλθεν εκ παγώματος…» η Καντάκαινα δε λέει τίποτε, βυθίζεται στη θλίψη και τη δυστυχία.

Ο αγώνας για επιβίωση συμβαδίζει με τη χριστουγεννιάτικη ατμόσφαιρα και αποτυπώνεται με ματιά κριτική και διάθεση φιλοσοφική από τον Παπαδιαμάντη.

Το διήγημα «Στο Χριστό στο Κάστρο» τοποθετείται χρονικά την παραμονή των Χριστουγέννων και διαπνέεται από βαθιά θρησκευτικότητα. Ο παπα-Φραγκούλης παρά τις αντίξοες συνθήκες αποφασίζει να τελέσει το τάμα της χριστουγεννιάτικης λειτουργίας στο Κάστρο, με σκοπό ουσιαστικά να σώσει δύο συγχωριανούς του που έχουν αποκλειστεί εκεί από τα χιόνια. Ο μπαρμπα-Στεφανής στο πνεύμα της ανθρώπινης αλληλεγγύης και αψηφώντας τον κίνδυνο βεβαιώνει τους πιστούς ότι μπορεί να τους πάει με τη βάρκα. Το εγχείρημα έχει αίσιο τέλος και τα Χριστούγεννα γιορτάζονται με ένα μεγάλο γλέντι, που αναδεικνύει την ανιδιοτελή προσφορά στον συνάνθρωπο σε ύψιστη αξία επιβεβαιώνοντας το αληθινό πνεύμα των Χριστουγέννων.

Στο διήγημα η «Υπηρέτρα», η Ουρανιώ παραμονή Χριστουγέννων περιμένει τον πατέρα της να γυρίσει στο σπίτι από τη θάλασσα και η αργοπορία του επιτείνει την αγωνία της, καθώς οι πληροφορίες θέλουν τη βάρκα του να έχει βουλιάξει. Όταν εκείνος εμφανίζεται, η Ουρανιώ νιώθει μεγάλη ευτυχία που τον έχει κοντά της: «Ο πατήρ της δεν της είχε φέρει ούτε αυγά, ούτε μυζήθρες, ούτε όρνιθες, αλλά της έφερε το σκληραγωγημένον και θαλασσόδαρτον άτομόν του και τας δύο στιβαράς και χελωνοδέρμους χείρας του…».

Στα χριστουγεννιάτικα διηγήματα ανήκει και ο «Αμερικάνος», που δίνει την ευκαιρία στον Παπαδιαμάντη να αποτυπώσει για μια ακόμη φορά την καθημερινότητα των ανθρώπων της υπαίθρου, την ξενιτιά και τις συνέπειές της, τη φτώχεια και την αγάπη. Πρωταγωνιστής o Μοθωνιός, o οποίος περνά τις γιορτές των Χριστουγέννων στο νησί του ύστερα από πολλά χρόνια στην ξενιτιά.

Στη «Σταχομαζώχτρα» ο Παπαδιαμάντης παρουσιάζει τα δεινά της φτώχειας. Η Αχτίτσα έχει χάσει τον άντρα της, δύο γιους, ο τρίτος βρίσκεται στην ξενιτιά και αγωνίζεται μόνη της να μεγαλώσει τα παιδιά της πεθαμένης κόρης της. Μια χρονιά, η βαρυχειμωνιά αυξάνει τις δυσκολίες και μαζί την πείνα των παιδιών. Παραμονή Χριστουγέννων ένα γράμμα και μια επιταγή από τον ξενιτεμένο γιο έρχεται να αναπτερώσει τις ελπίδες και να ανακουφίσει τη στενοχώρια της. Σπεύδει στον τοκογλύφο, τον κυρ Μαργαρίτη, για να εξαργυρώσει την επιταγή, ο οποίος προσπαθεί να την εξαπατήσει. Η προσπάθειά του αποτυγχάνει και έτσι «η φτωχή γραία εφόρει την ημέραν των Χριστουγέννων καινουργή άδολην μανδύλαν, τα δε δύο ορφανά είχον καθαρά υποκαμισάκια διά τα ισχνά μέλη των και θερμήν υπόδεσιν διά τους παγωμένους πόδας των».

Το διήγημα «Ο πολιτισμός εις το χωρίον» εκτυλίσσεται παραμονή Πρωτοχρονιάς. Η αρρώστια ενός παιδιού θορυβεί τους γονείς του, καθώς έχουν χάσει ήδη δύο παιδιά. Ο πατέρας μέσα στη χιονοθύελλα αναζητά γιατρό, χωρίς όμως εκείνος να είναι πρόθυμος να αφήσει το καφενείο για να βοηθήσει.

Στο διήγημα «Της Κοκκώνας το σπίτι» ο Παπαδιαμάντης εστιάζει στα κάλαντα και στο σχέδιο του Γιάννη του Παλούκα, ενός γραφικού τεμπέλη, να πάρει τα χρήματα των παιδιών παριστάνοντας το φάντασμα στο ερειπωμένο σπίτι της Κοκκώνας. Η προσπάθεια αποτυγχάνει και ο ήρωας τρέπεται σε άτακτη φυγή για να γλιτώσει.

Η ευτυχία των Χριστουγέννων και η απόλαυση των μοναδικών στιγμών που τα συνοδεύουν συνδέεται στον Παπαδιαμάντη απλώς με την εξασφάλιση του γιορτινού τραπεζιού, τα κάλαντα, τις ευχές, τα κεράσματα. Ο καπετάν Ηρακλής στο διήγημα «Ο χαραμάδος», παρά τις δυσκολίες με το απούλητο εμπόρευμα, είναι ευτυχής που καταφέρνει να επιστρέψει στη Σκιάθο για να περάσει τις μέρες των Χριστουγέννων. Κάτι ανάλογο συναντάμε και στο διήγημα «Το κρυφό Μανδράκι», όπου ο μπαρμπα-Στάθης ο Γρούτσος κι ο γιος του νιώθουν μεγάλη ευτυχία που καταφέρνουν να φτάσουν με τη βάρκα στο χωριό: «… εις τας δύο μετά τα μεσάνυχτα – την ώραν όπου η χαρμόσυνος κλαγγή των κωδώνων εκάλει τους πιστούς εις την νυκτερινήν ακολουθίαν των Χριστουγέννων».

Με «Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη» μεταφερόμαστε σε μια αθηναϊκή συνοικία και παρακολουθούμε τον μαστρο-Παύλο τον Πισκολέτο, που «διωγμένος από την γυναίκα του, υβρισμένος από την πενθεράν του, δαρμένος από τον κουνιάδον του, ξορκισμένος από την κυρα-Στρατίναν την σπιτονοικοκυράν του, και φασκελωμένος από τον μικρόν τριετή υιόν του», πονηρός και κλασικός τεμπέλης, στέλνει στο σπίτι του τον παραγιό με τρόφιμα που προορίζονταν για άλλη οικογένεια. Η οικογένεια ντροπιάζεται και ο τρίχρονος γιος δίνει την καλύτερη απάντηση: «Την υγειά σου, ματο-Πάλο, τεμπελόκυλο, κακέ πατέλα, τόνε φάαμε το λάλο. Να, πάλε και συ πέντε, κι άλλα πέντε, δέκα».

Τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη αποτελούν πάντα μια άριστη επιλογή για ένα διαφορετικό χριστουγεννιάτικο λογοτεχνικό ταξίδι. Ένα ταξίδι βαθιά νοσταλγικό, που αναδεικνύει αξίες και αποτυπώνει το μεγαλείο της ανθρώπινης ψυχής. Αυτή είναι η τέχνη του Παπαδιαμάντη και «η μεγάλη τέχνη», όπως σημειώνει ο Ελύτης (1977) για τον συγγραφέα, «βρίσκεται οπουδήποτε ο άνθρωπος κατορθώνει ν’ αναγνωρίζει τον εαυτό του και να τον εκφράζει με πληρότητα μες στο ελάχιστο».

ΠΗΓΗ: https://cognoscoteam.gr/archives/40775

ο Firefox ανοίγει κανονικά τα σχόλια του Disqus, αρκεί να κάνετε το εξής: 

-Στον Firefox (απο υπολογιστή) επιλέγουμε: Ρυθμίσεις ---> απόρρητο και ασφάλεια ---> "Ενεργοποίηση λειτουργίας μόνο HTTPS σε όλα τα παράθυρα"

-Στον Firefox (απο κινητό) επιλέγουμε: Ρυθμίσεις ---> απόρρητο και ασφάλεια ---> "λειτουργία «Μόνο HTTPS» ενεργή σε όλες τις καρτέλες" 

-Στον Chrome (απο υπολογιστή και απο κινητό) επιλέγουμε: Ρυθμίσεις ---> απόρρητο και ασφάλεια ---> "Να χρησιμοποιούνται πάντα ασφαλείς συνδέσεις - Αναβάθμιση των πλοηγήσεων σε HTTPS και ειδοποίηση πριν τη φόρτωση ιστοτόπων που δεν το υποστηρίζουν."

Ο Chrome έχει ακόμα πρόβλημα, έστειλα σχετικό μήνυμα και στη Google μήπως το διορθώσουν. Μέχρι τότε μπορείτε να μπαίνετε και απευθείας στα σχόλια της Ατλαντίδας απο εδώ https://disqus.com/home/forums/apanemo-limani/?l=el