Άννα Μελά – Παπαδοπούλου (1871-1938): Η «μάνα» στα χρόνια της Λωζάννης

 

Στο πέρασμα του χρόνου που κυλά καιρίχνει στηλήθη ιστορίες, γεγονότακαι ονόματα, ακόμη και σπουδαίες ηρωικές φυσιογνωμίες τρεμοσβήνουν, χλωμιάζουνκαι χάνονται. Η θρυλική Άννα Μελά Παπαδοπούλου, η θαρραλέα αδελφή του Μακεδονομάχου ήρωα Παύλου Μελά είναι μια ιδιαίτερη μορφή που παραμένει επίκαιρη, καθώς έχει καταγραφεί, τόσο στην ιστορική, όσο και στη συλλογική μας μνήμη ως η «Μάννα του Στρατιώτη» ή η «Μάννα» του ασθενούς και αδύναμου.

Από τα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα, στα δύσκολα μεσοπολεμικά χρόνια που μεσολάβησαν, στον αγώνα των εδαφικών και εθνικών μας διεκδικήσεων, στην περίοδο των Βαλκανικών αιματηρών συρράξεων, αλλά και κατά τη διάρκεια του καταστροφικότατου Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελληνίδα «Μάννα» Άννα Μελά Παπαδοπούλου πρωτοστάτησε με την ηρωική δράση και την πληθωρική προσωπικότητά της στις πρώτες γραμμές ανάγκης και φροντίδας, ως προϊσταμένη ερυθροσταυρίτισσα νοσοκόμα.

Σε μια θετική συγκυρία να βρίσκομαι ανάμεσά σας νοιώθω συγκινημένη να παρουσιάσω ξανά την προσωπικότητα και το σθένος της «΄Αννας Μελά….», όπως έπραξα παρελθοντικά – τόσο δημοσιογραφικά σε Μέσα έντυπης ενημέρωσης, περιφερειακής και εθνικής εμβέλειας, όσο και εισηγητικά, συμμετέχοντας σε πλήθος εκδηλώσεων και ημερίδων για τη θρυλική Άννα Μελά Παπαδοπούλου, υπό τηναιγίδα του τότε Δήμου Ελυμνίων (σημερινού Μαντουδίου Λίμνης Αγίας Άννας), στον ευλογημένο τόπο της καταγωγής μου, στη Βόρεια Εύβοια. Επιπροσθέτως, είχα τη χαρά και την τιμή να εκπονήσω ακαδημαϊκές εργασίες σχετικά με τη ζωή και τη δράση της Άννας, στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής μου ειδίκευσης στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία: Νέες Θεωρήσεις και Προοπτικές στη Σχολή Ανθρωπιστικών και Πολιτισμικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, υπό την πολύτιμη πάντα, καθοδηγητική εποπτεία του καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Θανάση Χρήστου και τον ευχαριστώ θερμά για αυτό. Να συμπληρώσω, επίσης, πως από τότε που γαλουχήθηκα, αρχικά, διερευνητικά και μετέπειτα εμπεριστατωμένα ερευνητικά, στη μυθιστορηματική ζωή και στη κοινωνική δράση αυτής της πληθωρικής γυναίκας, είχα πάντα φύλακα άγγελο και φάρο γνώσης τον ιστοριοδίφη ερευνητή, τέως επιμελητή του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Λίμνης, Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιο», ο οποίος μετέφερε εικόνες της Άννας Μελά από μία άλλη εποχή σε ασπρόμαυρο πλάνο ζωής, εκεί οπού ο μύθος, φορές αγγίζει την ιστορική πραγματικότητα.

Πανευτυχής και ευλογημένη νοιώθω, πουέζησα και που γνώρισα τα ιδιαίτερα χώματα που έζησε η Άννα, αλλά και που συναναστράφηκα τους ευγενείς οικείους απογόνους της, οιοποίοι μου μετέφεραν, επί σειρά ετών, πιο ζεστά την ανθρωπιστική προσφορά, την εικόνα και την αύρα της.

Τη ζωή και τη δράση αυτής της ξεχωριστής γυναίκας επιχειρούμε να σκιαγραφήσουμε σήμερα, με μια ερευνητική ματιά ακραγγίζοντας πτυχές και εικόνες μιας άλλης εποχής που έμελλαν να στιγματίσουν τη νεότερη ιστορία της χώρας μας. Αν η Άννα ζούσε σήμερα θα κάλπαζε αγέρωχα και ατρόμητα πάνω στο αγαπημένο της άλογο, διασχίζοντας τους πλούσιους ελαιώνες του οικισμού Ροβιών Ευβοίας, όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της πλάι στην αγαπημένη της οικογένεια. Αυτή την Άννα θυμούνται οι παλιοί, αυτή την Άννα μαθαίνουμε οι νεότεροι. Η πολυσχιδής δράση της σε κοσμοϊστορικά γεγονότα της εθνικής και κρατικής μας ανασυγκρότησης, οι επαφές και οι γνωριμίες της με πρωτοκλασάτα μεγάλα ονόματα των Ελλαδικών και όχι μόνο γεγονότων, είχαν σαν αποτέλεσμα μέσω αυτής να φωτιστεί και η μικρή σε έκταση θαλασσινή περιοχή μας, οι Ροβιές της Ευβοίας, ακόμη και στο εξωτερικό.
Συνθήκη της Λωζάνης (1923)

Εκατό χρόνια πριν– στις 24 Ιουλίου του 1923 – στο Παλέ ντε Ρουμίν της Λωζάνης, εκπρόσωποι οχτώ χωρών έβαζαν την υπογραφή τους σε ένα κείμενο 143 άρθρων, που έμεινεστην ιστορία ως η « Συνθήκη της Λωζάνης ». Μια συνθήκη της Τουρκίας – ως διαδόχου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των συμμαχικών κρατών που πολέμησαν εναντίον της, μαζί τους και η Ελλάδα. Η Συνθήκη της Λωζάνης αντικατέστησε βασικά την προηγηθείσα το 1920 Συνθήκη των Σεβρών, η οποία – παρά την υπογραφή της είχε απορριφθεί από τους επαναστάτες Κεμαλιστές – αλλά και μιά ιδιαίτερη ανακωχή των Μουδανιών το 1922. Η Συνθήκη τηςΛωζάνης, σε ό,τι αφορά την Τουρκία και την Ελλάδα, καθόρισε τα χερσαία σύνορα στην περιοχή του Έβρου, το καθεστώς των νησιών του βορείου Αιγαίου, επικύρωσε το πρωτόκολλο της ανταλλαγής πληθυσμών, καθορίζοντας και τα δικαιώματα των θρησκευτικών μειονοτήτων στις δύο χώρες. Για την Ελλάδα, η Συνθήκη αυτή θεωρείται απαράβατη – ισχύει και θα ισχύει στο ακέραιο. Για τη συναισθηματική ωστόσο πλευρά, θα πρέπει να ειπωθεί ότι τα θύματα της ανταλλαγής – το μοιραίο ανθρωπομάνι αυτό των προσφύγων, που δεν προβλέφθηκε καν η ασφαλής του μεταφορά, δεν άκουσε ως τα σήμερα – ούτε μία συγγνώμη. Ίσως, γιατί η ιστορία – αυτή η συνισταμένη των αντικειμενικών γεγονότων – είναι έρμαιο υποκειμενικών εκτιμήσεων ( όπως υποστήριζε κάποτε ο Κώστας Καραγιώργης ) ή ίσως γιατί η λήθη και τα ιστορικά λάθη (κατά τον Ερνέστο Ρενάν ) συντελούν κι΄ αυτά με τον τρόπο τους στην εθνική διαμόρφωση.
Η κυρά του απανταχού ελληνισμού Άννα Μελά – Παπαδοπούλου (1871-1938)

Υπήρξε πρότυπο ανθρωπιάς και φιλοπατρίας όπου, τόσο η πολυτάραχη ζωή της, όσο και η προσφορά της αποτελούν πηγή μυθιστορηματικής αφήγησης. Τα όσα επέλεξε να ζήσει δεν χωρούν σε λίγες σελίδες παρά μόνο στα όσα εμείς σήμερα έχουμε να θυμόμαστε και σε όλα αυτά που οι επόμενες γενιές θα γαλουχηθούν σε ανθρωπιστικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο. Μέσα από πληθώρα σκέψεων, συναισθημάτων και ιστορικών σταθμών που αποτύπωσε στα προσωπικά της ημερολόγια, αφουγκραζόμαστε τα όσα όμορφα αυτή η σπλαχνική γυναίκα είχε μοιραστεί με την ίδια τη ζωή. Η Άννα της μεγάλης οικογένειας των Μελάδων, η «Αγία Άννα» της Βόρειας Εύβοιας, η «Μάννα του στρατιώτη», παραμένει μια εμβληματική μορφή σύμβολο ανθρωπιάς, αλτρουισμού και δοτικότητας.

Με φάρο έμπνευσης το θαυμαστό και ολοζώντανο παράδειγμα του φωτεινού βίου της, έχοντας πυξίδα μας αυτοβιογραφικά και ιστορούμενα στοιχεία, επιχειρούμε να αποδώσουμε την πολυτάραχη πορεία της ζωής και των πράξεών της για τη λαβωμένη ανθρώπινη ψυχή.
 

Εικόνες της παιδικής και της ενήλικης ανθρωπιστικής της συνεισφοράς

Η αρχοντική οικογένεια των Μελάδων με καταγωγή από τη Βόρεια Ήπειρο, άφησε παρακαταθήκη επιβλητικών ηρωικών μορφών, χαρισματικών προσωπικοτήτων και σημαντικών στρατιωτικών, πολιτικών προσώπων που ανεξίτηλα στιγμάτισαν τη νεότερη περίοδο της εθνικής μας ιστορίας.Οι γενεαλογικές ρίζες τους ποτίστηκαν με το αίμα της ανιδιοτελούς αγάπης για την πατρίδα.Το οικογενειακό άλμπουμ των αγωνιστών Μελάδων συνθέτουν ο Παύλος Μελάς ο Μακεδονομάχος (1870-1904), φιλικοί και αγωνιστές του ΄21, αλλά κι΄ ελλόγιμοι πολιτικοί (Δήμαρχοι – βουλευτές)1. Από τους επιγόνους της θρυλικής οικογένειας διακρίνουμε σήμερα την Άννα Μελά, την επονομαζόμενη και «Μάννα του στρατιώτη», μια εμβληματική αγωνίστρια, μαζί κι΄ανθρωπίστρια, με εθνική προσφορά.

Η Ρωξάνη, κατά κόσμον Άννα2 είδε για πρώτη φορά το φως της ζωής στις 3 Σεπτεμβρίου το 1871 στην πόλη της Μασσαλίας στη Γαλλία. Ο πατέρας της Άννας, Μιχαήλ Μελάς διέπρεψε ως πολιτικός και βουλευτής, διατελώντας επιπλέον και ονομαστός Δήμαρχος Αθηναίων με αγάπη ιδιαίτερα για την τέχνη, που μεταλαμπάδευσε, νωρίς και στην κόρη του3. Με την επιστροφή της οικογένειας στην Ελλάδα, η κομψότητα και η οικονομική ευρωστία των Μελάδων ακτινοβολούσε μέσα στους σκονισμένους δρόμους της μικρής ρομαντικής Αθήνας. Το αρχοντικό Μελά στην οδό Πανεπιστημίου 11, παρακείμενο των Ανακτόρων και το οικογενειακό εξοχικό στα προάστια της τότε Κηφισιάς, έμελλαν να γράψουν τη δική τους ιστορία σε μια εποχή όπου ακόμη συναντούσες κομψές αριστοκρατικές άμαξες, άρχοντες, αρχόντισσες και προσωπικότητες με τίτλους ευγενείας. Η οικογένεια Μελά διατηρούσε στενές επαφές με τις διακεκριμένες οικογένειες της Αθήνας, Μπενάκη, Δέλτα, Δραγούμη, Σλήμαν, μέλη των οποίων συγγένεψαν με απογόνους Μελάδες4.

Η μητέρα της Ελένη Βουτσινά, γόνος εύπορης Κεφαλλονίτικης οικογένειας5, Μεγάλη Κυρία της Αυλής, η ίδια φιλάνθρωπος, μετέτρεψε τη φιλανθρωπία για την κόρη της σε αποστολή ζωής6. Η οικογένεια Μελά εκτός από την Άννα, απέκτησεάλλη μια κόρη και πέντε αγόρια7. Έτσι, γαλουχήθηκε και η Άννα, από τα τρυφεράτης πρώτα χρόνια.
 

Η «αρχόντισσα» των Ροβιών Ευβοίας

Το 1891 παρά τις έντονες αντιρρήσεις της μητέρας της παντρεύτηκε με τον μεγαλογαιοκτήμονα Απόστολο Παπαδόπουλο8, ο οποίος μετά τις σπουδές του στο εξωτερικό ανέλαβε τη διαχείριση σημαντικής έκτασης γης στις Ροβιές της Βόρειας Εύβοιας9. Η Άννα αμέσως μετακόμισε στο τσιφλίκι των Παπαδοπουλαίων και ήλθεσε άμεση επαφή με τις δυσκολίες και τις φυσικές ομορφιές της αγροτικής υπαίθρου, όπου και απασχολήθηκε για χρονικό διάστημα. Λάτρεψε τα αγριολούλουδα του ευβοικού δάσους και άφησε πίσω της πολύτιμα καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Η ιδιαίτερη μποέμικη εμφάνιση της είχε παραξενέψει τους κατοίκους της περιοχής. Έγινε γρήγορα μητέρα, αλλά ο πρωτότοκος γιός της έφυγε από τη ζωή μία εβδομάδα μετά τη γέννηση του, γεγονός που τη συγκλόνισε βαθιά. Τρία χρόνια αργότερα γεννήθηκε η κόρη της Ελένη και το 1897 κράτησε στη στοργική αγκαλιά της και τον γιό της Αντώνη10.

Η Άννα κι΄ εδώ προσέφερε σπουδαίο ανθρωπιστικό έργο στους συγχωριανούς της. Ίδρυσε Δημοτικό Σχολείο, όπου εθελοντικά δραστηριοποιήθηκε ως δασκάλα, ενισχύοντας, παράλληλα, με δικά της οικονομικά μέσα τις υποδομικές ανάγκες, ενώ έραβε η ίδια και τις σχολικές στολές των μαθητών11. Παρείχε κάθε μορφή στήριξης, ηθική, υποδομική και υλική στους πάσχοντες, όπως χρήματα, φαγητό, τρόφιμα και φάρμακα12. Όμως, ήταν ιδιαίτερα σκληρή με τον ίδιο τον εαυτό της. Κοιμόταν σε ένα σανιδένιο κρεβάτι χωρίς στρώμα, μόνο με ένα ελαφρύ σκέπασμα χειμώνα και καλοκαίρι. Με την επιστροφή της οικογένειας Παπαδοπούλου στην Αθήνα το 1903, άλλαξε η καθημερινότητα της. Η Άννα αφιέρωνε τις Κυριακές της, παρέχοντας συντροφιά και περίθαλψη σε άρρωστα παιδιά, ενώ δίδασκε σε φτωχά κορίτσια την τέχνη του κεντήματος.
 

Η «Μάνα» της παρηγοριάς

Η υπόσχεση ζωής στον αδελφό της Παύλο – Η Άννα Μελά στους Βαλκανικούς Πολέμους

Ο αδελφός της Άννας, ο αξιωματικός του πυροβολικού Παύλος Μελάς τραυματίστηκε θανατηφόρα και πέθανε στις 13 Οκτωβρίου του 1904, μετά από ενέδρα Οθωμανών στρατιωτών. Σε σύντομο χρονικό διάστημα η οικογένεια των Μελάδων θρήνησε και την τραγική απώλεια του Λέοντος Μελά (1872-1905)13. Τα δραματικά αυτά γεγονότα κλόνισαν και συνάμα επηρέασαν τη μετέπειτα πορεία και δράση της συναισθηματικής Άννας14.

Η Άννα Μελά ανέπτυξε σημαντικότατη ανθρωπιστική δράση ως μέλος διοικητικού στο Αρεταίειο Νοσοκομείο και ως Πρόεδρος της Πολυκλινικής Αθηνών15, ενώ συνέχισε με επιτυχία μαζί με τη Λουΐζα Ριανκούρ την εκστρατεία στήριξης για τη γυναίκα εργαζόμενη. Η Άννα Μελά Παπαδοπούλου «αφιέρωσε τη ζωή της στο ιδεώδες της ανύψωσης φτωχών κοριτσιών από το τέλμα της απελπισίας στην αξιοπρέπεια της ανεξαρτησίας»16. Οι συγχωριανοί της στη Βόρεια Εύβοια την αποκαλούσαν «Αγία Άννα», ενώ οι απανταχού Έλληνες την ανακήρυξαν ως τη σπλαχνική «Μάνα του στρατιώτη».

Η έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων στις 5 Οκτωβρίου του 191217, αποτέλεσε σταθμό ορόσημο για τη 40χρονη Άννα στην εκπλήρωση του όρκου της στον αδελφό της Παύλο,να υπηρετήσει εθελοντικά ως νοσοκόμα στην Κεντρική Υγειονομική Υπηρεσία του ελληνικού στρατού18. Μακριά από την οικογένεια της περιέθαλπε στοργικά τραυματίες και ασθενείς στρατιώτες από τύφο και προσέφερε πολύτιμη βοήθεια και στα χειρουργεία19.

Το 1913 στο Χάνι του Εμίν Αγά στήριξε τις προσπάθειες των Ελλήνων στρατιωτών για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου (1913) η Άννα Μελά αγκάλιασε τις ανάγκες των στρατιωτών, που αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα υγείαςκαι μετην Υγειονομική Υπηρεσία προχώρησε σε μαζικούς εμβολιασμούς20. Η προστάτιδα των αρρώστων στρατιωτών δεν έμεινε αλώβητη από την αρρώστια, νοιώθοντας τα πρώτα συμπτώματά της. Νοσηλευόμενη, επέστρεψε στην Αθήνα, προκειμένου να επανακτήσει τις δυνάμεις της21. Όταν βελτιώθηκε η κατάσταση της, αποφάσισε να ξαναγυρίσει στην πρώτη γραμμή του μετώπου και να συνεχίσει σαν άλλη «Μάνα», το θεραπευτικό της λειτούργημα. Μετά το πέρας του πρώτου Βαλκανικού Πολέμου το 1913, η παρουσία της ερυθροσταυρίτισσας Άννας ήταν καταλυτική καθ’ όλη τη διάρκεια του Ηπειρωτικού Αγώνα22, που αποδείχθηκε άνισος και η Βόρεια Ήπειρος χάθηκε23. Η Άννα επέστρεψε στην Αθήνα απογοητευμένη πλήρως, καθώς «το μεγάλο όνειρο του πατέρα της και των Μελάδων για την απελευθέρωση όλης της Ηπείρου δεν είχε πραγματοποιηθεί»24.
 

Η ερυθροσταυρίτισσα πρωταγωνίστρια της νεότερης ελληνικής ιστορίας

Το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου (1914-1918) οδήγησε την εθελόντρια Άννα Μελά σε νέα πολεμικά χαρακώματα, μετακινούμενη από μέτωπο σε μέτωπο (Σκόπια, Κραγκούγεβατς και αλλού) 25, προσφέροντας τις πρώτες βοήθειες προς ημεδαπούς και αλλοδαπούς στρατιώτες, που είχαν προσβληθεί από τυφοειδή πυρετό. Ωστόσο, από τον ίδιο πυρετό ασθένησε και η ίδια. Αφού ξεπέρασε τον κίνδυνο, επέστρεψε ξανά μαχήτρια στο καθήκον της.

Η δύσκολη περίοδος του εθνικού διχασμού (1915-1917), όπου οι πολιτικές συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις κορυφώθηκαν για τη στάση και τον ρόλο της Ελλάδας στον Α΄ ΠΠ26, βρήκε την οικογένεια των Μελάδων στο πλευρό του Ε. Βενιζέλου, παρόλο που διατηρούσαν φιλικές σχέσεις με τον βασιλιά Κωνσταντίνο. Η Άννα αποφάσισε να κρατήσει τις αποστάσεις της από τα πολιτικά πεπραγμένα της εποχής και να αποσυρθεί στο ησυχαστήριο της στις Ροβιές Ευβοίας27.
 

1922–23: Η περιοδεία της Μάνας του στρατιώτη στη Θράκη – Το μεγαλείο ψυχής στη Μικρά Ασία

Τα κρίσιμα στρατιωτικά γεγονότα που ραγδαία ακολούθησανμε την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη τον Μάιο του 191928, αποτέλεσαν την αρχή της επανεμφάνισης της Άννας ως αδελφής νοσοκόμας, τόσο στην πρωτεύουσατηςΙωνίας όπου και ήρθε σε επαφή με τον Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη (1861-1949) και τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο (1867-1922), όσο και στο Αϊδίνη29 για την ανάληψη των καθηκόντων της στο στρατιωτικό νοσοκομείο30. Ως σήμερα παραμένουν ιστορικές οι πολυάριθμες και χρήσιμες συναντήσεις της με προσωπικότητες από τον πολιτικό και στρατιωτικό χώρο. Ευρέως γνωστές και εποικοδομητικές υπήρξαν οι επαφές της με τους στρατιωτικούς Νικόλαο Πλαστήρα (1883-1953), Θεόδωρο Μανέτα (1881-1947), Κωνσταντίνο Νίδερ (1865-1942), Παύλο Κουντουριώτη (1855-1935) και τον πολιτικό Χαρίλαο Τρικούπη31.

Παρά τις αλλαγές στα πολιτικά δρώμενα της Ελλάδας, όπως ο ξαφνικόςθάνατος τουβασιλιά Αλέξανδρου – γιού του αποδιωχθέντος από τις δυνάμεις της Αντάντ βασιλιά Κωνσταντίνου, της μεγάλης εκλογικής ήττας του Βενιζέλου το 1920 από τηνπαράταξη τουΛαϊκούκόμματοςκαι τωναλλαγών στη στρατιωτική ηγεσία,η Άννα Μελά συνέχισε ακάθεκτη την αποστολή της στις περιοχές Ουσάκ, Ναζλί, Σεϊτάνκιοϊ και Μπουλαντάν32. Ο τύφος χτύπησε και πάλι το εξαντλημένο σώμα της τον Απρίλιο του 1921, γεγονός που την ανάγκασε να εγκαταλείψει προσωρινά τα μέτωπα για να αναρρώσει στην Αθήνα 33. Μόλις ολοκλήρωσε το στάδιο της αποθεραπείας, επέστρεψε και πάλι στη Σμύρνη, εν μέσω πολιτικών αντιπαραθέσεων και κρίσεων. Επιχείρησε άκαρπα να συναντηθεί στο Κορδελιό με τον βασιλιά Κωνσταντίνο, καθώς τη στιγμάτιζε η φήμηότι είχε ταχθεί στο πλευρό του Βενιζέλου (οι παλιές φιλίες με τον βασιλιά χάθηκαν, καθώς κατηγορείται για βενιζελική προπαγάνδα).Η «Μάννα του Στρατιώτη» συνέχισε τη δράση της περιθάλποντας τραυματίες του μετώπου με ορμητήριο – τον ποταμό Σαγγάριο. Η ξαφνική διαταγή του Στρατηγού Αναστάσιου Παπούλα (1857-1935) να απομακρυνθεί εντός 24ώρου η «βενιζελική» Άννα από τις δραστηριότητές της, αποτέλεσε κρίσιμη καμπή για την ψυχολογία της34. Τις ψάχνουν τα πράγματά της, της βρίσκουν φωτογραφίες της μετον Βενιζέλο… «αυτά τί τα θέλεις εσύ;» και η απόφαση αμετάκλητη.

Την 1η Οκτωβρίου του 1921 απομακρύνθηκε οριστικά από τη Σμύρνη για τον Πειραιά. Ωστόσο, εξέφρασε την επιθυμία της να μεταβεί στην Αμερική για εράνους. Επικοινώνησε με ονομαστούς πολιτικούς, επιτελικούς στρατιωτικούς, δημοσιογράφους, ελλόγιμους και προσωπικότητες, για να βρει τρόπους επιστροφής στη Σμύρνη. Ο μαύρος Αύγουστος του 1922 που επισφράγισε τη μεγαλύτερη εθνική τραγωδία στην ιστορία του νεότερου ελληνισμούμε χιλιάδες νεκρούς στρατιώτες και εκατομμύρια πρόσφυγες, κινητοποίησε δραστήρια την Άννα για την παροχή κάθε μέσου βοήθειας35. Ο αρχιστράτηγος Γεώργιος Χατζηανέστης ανακαλείται, ο ύπατος Αρμοστής Αριστείδης Στεργιάδης, αναχωρεί. Κι΄ ο τελευταίος επίσημος Έλληνας καθηγητής Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, αναχωρεί ομοίως. Τον μητροπολίτη Χρυσόστομο που παραμένει τον περιμένει η μοίρα του. Σύντομα, μετά και από τις ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις και τη δημιουργία της επαναστατικής επιτροπής Στυλιανού Γονατά (1876-1966) και Νικόλαου Πλαστήρα36, ο Θεόδωρος Πάγκαλος (ΥπουργόςΣτρατιωτικών), που αντιτάχθηκε στη Συνθήκη της Λωζάνης, αναλαμβάνει την αρχηγία της Στρατιάς στη Θράκη – έτοιμος για κατάληψη Ανατολικής Θράκης και Κωνσταντινούπολης. Η Άννα ακολουθεί και εμψυχώνει, μέσα σε ένα κλίμα εθνικού ενθουσιασμού37.
 

Η αγκαλιά «Σανατόριο η Μάνα»

Η Άννα Μελά αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής της στη μάχη κατά της φυματίωσης, που στα μέσα της δεκαετίας του ΄20 αποδεκάτισε τους Έλληνες. Με τον πρωθυπουργό Πλαστήρα μοιραζόταν το όραμα ενός υπερσύγχρονου Σανατορίουστην Ελλάδα. Έτσι, ξεκίνησε να συγκεντρώνει χρήματα με πρώτο σταθμό την Αμερική. Παράλληλα, με την υλοποίηση του θεραπευτικού της κέντρου ίδρυσε και ένα ειδικό περίπτερο ιατρικής βοήθειας στο Νοσοκομείο Σωτηρία για τα φυματικά παιδιά38.

Το 1925 ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Παύλος Κουντουριώτης με Προεδρικό Διάταγμα της παραχώρησε μια σημαντική έκταση 450 βασιλικών στρεμμάτων στην Αρκαδία για την ανέγερση του θεραπευτηρίου της39. Το «Σανατόριο η Μάνα» χτίστηκε το 1930 υψομετρικά μέσα σε πλούσιο ελατόδασος στην περιοχή Κορφοξυλιά με βασικό σκοπό την περίθαλψη πολιτών και στρατιωτών που είχαν προσβληθεί από φυματίωση.

Στα πέντε χρόνια λειτουργίας του θεραπευτικού κέντρου, παρουσιάστηκαν σοβαρά οικονομικά και άλλα προβλήματα40. Την ίδια χρονιά η φυματίωση χτύπησε σοβαρά και την εμπνεύστρια του αρκαδικού Σανατορίου, η οποία νοσηλεύτηκε για ένα χρονικό διάστημα στο αντίστοιχο ίδρυμα της Πεντέλης.
 

Λίγο πριν το αιώνιο ταξίδι

Στις 12 Φεβρουαρίου του 1938, στα 67 της χρόνια, από έναμικρόοικογενειακό διαμέρισμα στο Ψυχικό, κρατώντας στα χέρια της το κλωνάρι της ανθισμένης αμυγδαλιάς τωνκαλλιτεχνικών τηςαναζητήσεων41, ξεκίνησε τη νατέρμονη διαδρομή, αφήνοντας την ύστατη πνοή της για τη μακαρία αιωνιότητα. Το απόγευμα της ίδιας μέρας στις Ροβιές, συγχωριανοί και φίλοι την υποδέχτηκαν για τελευταία φορά, στολίζοντας με κλαριά ελιάς και αγριολούλουδα το ταλαιπωρημένο από την αρρώστια σώμα της. Η Άννα Μελά ενταφιάστηκε στον ιδιόκτητο τάφο της οικογένειας Παπαδοπούλου, επιστρέφοντας ηρωίδα «Μάννα» στα ευλογημένα χώματα του τόπου που είχε αγκαλιάσει αλληλέγγυα από 19 χρονών κοπέλα με καθάρια καρδιά προσφοράς.Κοινή μοίρα με την Άννα Μελά είχε και το Σανατόριο, καθώς λίγο μετά τον θάνατό της σφράγισε οριστικά τις πύλες του, παραμένοντας σήμερα ένα ακόμη σιωπηλό ιστορικό απομεινάρι άλλων εποχών42.
 

Στιγμές από το μέτωπο, τα ημερολόγια και οι διακρίσεις

Άννα Παπαδοπούλου Μελά: Έχει διασωθεί ένα πολύ μεγάλο μέρος των ημερολογίων της που αφορούν τις περιόδους από το 1912 έως το 192643. Πρόκειται για ιδιαίτερης ιστορικής και συναισθηματικής αξίας αρχείο, το οποίο αποτελεί τμήμα της ιδιωτικής συλλογής της οικογένειας Παπαδοπούλου στις Ροβιές. Το μη αρχειοθετημένο υλικό απαρτίζεται από επιστολές και τηλεγραφήματα προς την Άννα Παπαδοπούλου εμβληματικών προσωπικοτήτων της εποχής, πολιτικών και στρατιωτικών, όπως και από ανθρώπους του κοινωνικού, φιλικού της περιβάλλοντος, καθώς και από τους στρατιώτες που περιέθαλπε44.

Επίσης, επιστολές εντοπίζονται και στις σελίδες των περίφημων ημερολογίων εκστρατείας της, τον καιρό που υπηρετούσε ως νοσοκόμα, έχοντας σταθμούς αναφοράς από το 1914 έως το 1915 και από το 1921 έως το 1923 και με αποκορύφωμα, σε ένα μεγάλο τμήμα, τη δράση της στον Μικρασιατικό πόλεμο, δίνοντας έμφαση στην απομάκρυνση της από το μέτωπο.

Ιστορικό ενδιαφέρον αποτυπώνει η αλληλογραφία της Άννας Μελά με σημαντικούς πρωταγωνιστές της εποχής αυτής,όπως ο Βενιζέλος, ο Πλαστήρας, ο Παπούλας, ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, ο Κουντουριώτης, καθώς και δημοσιογράφοι, λόγιοι και μέλη της οικογένειας Δέλτα.

Η Μάνα τιμήθηκε με υψηλές διακρίσεις, όπως: Το «Σερβικό Μετάλλιον του Αγίου Ανδρέα» και τον Σταυρό της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ της Αυστρίας, αποτελώντας την πρώτηΕλληνίδα που έλαβε ποτέαυτή την υψίστη διάκριση. To ίδιο σπουδαίο προς το πρόσωπο της υπήρξε και το παράσημο του«Αργυρού Σταυρούτου Σωτήρος». Επιπλέον, απέσπασε τον «Σιδηρόν Πολεμικόν Σταυρόν» και το «Αργυρόν μετάλλιον αρετής και αυτοθυσίας».
 

Επίλογος

Παρά τη μυθιστορηματική προσέγγιση τουβίου της, ηΆννα Μελά μέσααπό τα ημερολόγια εκστρατείας αποτύπωσε μια προσωπική προσέγγιση ιστορικής αξίας.Όσο και αν επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε ερευνητικά το πορτραίτο της αναμοχλεύουμεόλο και περισσότερες ανθρώπινες και αγωνιστικές στιγμές. Και είναι πολλές. Παλεύοντας πια από το νεκροκρέβατο στο μεταίχμιο ύλης και αντιύλης, έφυγε γαλήνια, κρατώντας από το χέρι τον ήρωα αδελφό της Παύλο. Κι΄ ο νεότερος λυρικός – σανόπως ο αρχαίος Καλλίμαχος – απέριττα θα χαράξει πάνω στο επιτύμβιο μνήμα της…

ΕΔΩ ΚΟΙΜΑΤΑΙ ΜΙΑ ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΡΔΙΑ ΕΛΑΤΡΕΥΣΕ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΗΣ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΦΙΕΡΩΣΕ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗ ΣΕ ΚΑΘΕ ΕΜΟΡΦΟ ΚΑΙ ΕΥΓΕΝΙΚΟ

ΠΑΛΕΨΕ ΑΚΟΥΡΑΣΤΑ ΜΕ ΑΤΕΛΕΙΩΤΗ ΑΥΤΟΘΥΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΤΥΧΙΣΜΕΝΟΥΣ ΚΑΙ ΠΟΝΕΜΕΝΟΥΣ»45.

Συνθήκη της Λωζάνης: Μιά περίοδο που επιχειρήθηκε η σίγαση των κλυδωνισμών σε χωροχρόνους εθνικιστικούς, ιδεολογικούς, αλλά και χρόνους πολυποίκιλων συμφερόντων… «πικρό ποτήρι»και των δύο πρινλίγο αντιμαχόμενων πολεμίων. Για την Ελλάδα «πικρό», γιατί οραματίστηκε λίγο κοντά τις πέντε θάλασσες των Σεβρών. Για την Τουρκία το ίδιο «πικρό», γιατί (όπως υποστηρίζουν Τούρκοι διανοούμενοι) από μία σκοπιά απομακρύνθηκε από την Ευρώπη. Μα πιο πικρό, στάθηκε το ποτήρι της προσφυγιάς με τα τραγικά της κακοπαθήματα και την ασύγχωρη ως τα σήμερα που απομένει Συγγνώμη… Σαν όπως οι μπόρες κι΄ οι καταιγίδες, κυλήσαν τα χρόνια. Μαζί τους κύλησε προς το άπειρο μιά από τις πιο διακεκριμένες φιλεύσπλαχνες μορφές της ζωής… Μιά από τις πιο σεβαστές ανθρωπιστικές προσωπικότητες. Η Άννα Παπαδοπούλου – Μελά, η θρυλική «Μάνα» που κέρδισε την αιωνιότητα. Κι’ εγώ (συγχωρήστε μου μια στιγμιαία παρόρμηση), που κέρδισα το πρότυπο ίνδαλμά μου!
 

Πηγές

Ανυπόγραφο άρθρο, «Μιχαήλ Μελάς (1833-1897)», στην ιστοσελίδα: Ο Μικρός Ρωμηός, χ. χ, διαθέσιμο στο: Ο Μικρός Ρωμηός, ημερομηνία προσπέλασης30.8.2023.

Αθανασιάδης Π. Σ., «Άννα Μελά Παπαδοπούλου: ΄΄Η Μάννα του στρατιώτη΄΄ και η μοναδική ζωή της», στην ιστοσελίδα: Νεώτερη Ελληνική Ιστορία, 10.7.2020, διαθέσιμο στο: Νεώτερη Ελληνική Ιστορία, ημερομηνία προσπέλασης 30.8.2023.

Αθανασιάδης Π. Σ.,«Η επιδημία της χολέρας στον Τουρκικό στρατό της Θράκης το 1912-13», στην ιστοσελίδα: Νεώτερη Ελληνική Ιστορία, 2020, διαθέσιμο στο: Νεώτερη Ελληνική Ιστορία, ημερομηνία προσπέλασης 30.8.2023.

Αρχείο Α.Ε. 297, «Παπαδοπούλου Άννα», στην ιστοσελίδα: Ελληνικό Λογοτεχνικόκαι Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ), 11.2014, διαθέσιμο στο:Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο τουΜορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, ημερομηνία προσπέλασης 30.8.2023.

Καπελαρή Π.Ι., Η Ιστορία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας κατά τον 20 αιώνα (1914- 1942), (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), Αθήνα 2007.

Περήφανου Γ., «Η Μάννα του στρατιώτη Άννα Μελά-Παπαδοπούλου»,στον: ΠαλμότηςΒόρειαςΕύβοιας,χ.αρ.φ.,31.8.2010,σ.7.

Χουλιαράκης Δ.,«Μια ελληνίδα΄΄Μάνακουράγιο΄΄»,στην ιστοσελίδα: Το Βήμα, 25.11.2008, διαθέσιμο στο: Το Βήμα, ημερομηνία προσπέλασης 31.8.2023.

Σκιαδάς Ελ. Γ., «Η αδελφή του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά πρώτη Ιππότις του Σωτήρος»,στην ιστοσελίδα: Τα Αθηναϊκά, 12.5.2020, διαθέσιμο στο: https://www.taathinaika.gr, ημερομηνία προσπέλασης 31.8.2023.

Τσίγκας Ν., «΄΄Τo Καστοριανό σημειωματάρι΄΄ της Άννας Παπαδοπούλου-Μελά (Μέρος 1ο )», στην: Οδός (εβδομαδιαία εφημερίδα της Καστοριάς), αρ. φ., 841, 23.6.2016, σ. 10.
Βιβλιογραφία

Βακαλόπουλος Α., Νέα Ελληνική Ιστορία. Από το 1204 έως τις αρχές του 21ου αιώνα, Αθήνα 2020.

Πολυζώη Κ.-ΔεπάσταΝ.,Επίτομη ιστορίατης εκστρατείαςστη ΜικράΑσία1919- 1922, Αθήνα 2001.

Δραγούμη Φ. Σ., Ημερολόγιο. Διχασμός 1916-1919, Αθήνα-Γιάννινα 1995. ΙστορικόςΤύπος, ΗΕπανάστασητου1922Γονατά – Πλαστήρα, Αθήνα2006. Καφετζόπουλος Ι.,κ.α., Ο Βορειοηπειρωτικός Αγώνας, Αθήνα 1997.

Μελά Γ. Μ.,Ο Κωνσταντίνος. Αναμνήσεις του πρώην Γραμματέως του,Θεσσαλονίκη 2000.

Μελά Λ. Ι.,Μιαοικογένειαμιαιστορία,Αθήνα1967.

Μουρ Μ, «Μέρες στην Ελλάδα», στο: Στη χώρα του φεγγαριού, Βρετανίδες περιηγήτριες στην Ελλάδα (1718-1932) (Επιμ. Β. Κολοκοτρώνης & Ε. Μήτση), μτφρ.Σ. Αυγερινού, Αθήνα 2005, σ. 300-315.

Μπακοπούλου Ε., Η Μάννα,Αθήνα 2004.

Σκαμπαρδώνη Γ.,κ.α., Η υγειονομική Υπηρεσία κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912 – 1913, Αθήνα 2001.

ΣταυρίδηςΑ.Θ., Άννα Μελά Παπαδοπούλου.Εκεί που δεν πεθαίνουνοι άνθρωποι, Αθήνα 2008.

Τσελίκα Β.,Πηνελόπη Δέλτα αφήγηση ζωής, Αθήνα2004.

Χουρμούζιου Χ.,Το κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα, Λονδίνο 1919.

Dreyfus F. G., κ.α., Γενική Ιστορία της Ευρώπης. Η Ευρώπη από το 1848 μέχρι σήμερα, Αθήνα 2011.

Preston P., «Ο Μεγάλος Εμφύλιος Πόλεμος. Πολιτική ιστορία της Ευρώπης, 1914- 1945», στο: Ιστορία της Σύγχρονης Ευρώπης (Επιμ. T. C. W. Blanning),Αθήνα 2009, σ. 213-256.
Υποσημειώσεις

1 Α.Θ.Σταυρίδης, Άννα Μελά Παπαδοπούλου. Εκεί που δεν πεθαίνουν οι άνθρωποι,Αθήνα2008, σ. 35. Επίσης, βλ. Γ. Περήφανου, «Η ΄΄Μάννα του στρατιώτη΄΄ Άννα Μελά – Παπαδοπούλου», στον: Παλμό της Βόρειας Εύβοιας, χ. αρ. φ., 31.8.2010, σ. 7.Ακόμα βλ. Λ. Ι. Μελά, Μια οικογένεια μια ιστορία, Αθήνα 1967, σ. 183, 485 επ. και για ειδικότερες πληροφορίες, επίσης, βλ. στο Π. Σ. Αθανασιάδης, «Άννα Μελά Παπαδοπούλου: ΄΄Η Μάννα του στρατιώτη΄΄ και η μοναδική ζωή της», στην ιστοσελίδα: Νεώτερη Ελληνική Ιστορία, 10.7.2020, διαθέσιμο στο: Νεώτερη Ελληνική Ιστορία, ημερομηνία προσπέλασης 30.8.2023, χ. σ.

2Ας επισημανθεί πως το ζεύγος Μελά στη μνήμη της πρωτότοκης κόρης τους Άννας συνήθισαν τη δεύτερη κόρη τους Ρωξάνη να την αποκαλούν με το ίδιο όνομα, έτσι η θρυλική «Μάννα του Στρατιώτη» έμεινε γνωστή μέχρι σήμερα με το όνομα αυτό. Ειδικότερα, βλ. Ε. Μπακοπούλου, Η Μάννα, Αθήνα 2004, σ. 19.

3Βλ. ειδικότερα, στο Ανυπόγραφο άρθρο, «Μιχαήλ Μελάς (1833-1897)», στην ιστοσελίδα: Ο Μικρός Ρωμηός, χ. χ, διαθέσιμο στο: Ο Μικρός Ρωμηός, ημερομηνία προσπέλασης 30.8.2023, χ. σ.

4 Β. Τσελίκα, Πηνελόπη Δέλτα αφήγηση ζωής, Αθήνα 2004,σ.91.

5 Ας υπογραμμισθεί πως η Ε. Μελά ήταν γόνος Ελλήνων μεγαλεμπόρων της Οδησσού με σημαντική και δραστήρια πολιτιστική, φιλανθρωπική και εθνική συμμετοχή. Οικογένεια που υποστήριξε με οικονομικά μέσα και τις ανάγκες του Κρητικού Αγώνα. Ειδικότερα, βλ. στο Α. Θ. Σταυρίδης, ό. π., σ. 39.

6Αρχείο Α.Ε. 297, «Παπαδοπούλου Άννα», στην ιστοσελίδα: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ), 11.2014, διαθέσιμο στο: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης,ημερομηνία προσπέλασης 30.8.2023, χ. σ.

7 Τα παιδιά της οικογένειας ήταν εννέα, εκ των οποίων τα δύο πέθαναν σε μικρή ηλικία όταν ακόμη ο Μιχαήλ και η Ελένη βρίσκονταν εγκατεστημένοι στη Γαλλία.Με την επιστροφή τους στην Ελλάδα έφεραν μαζί τους και τις ταφόπλακες των αδικοχαμένων τους παιδιών. Ειδικότερα, βλ. Α. Θ. Σταυρίδης, ό. π., στη σ. 39.

8 Το σημαντικό σε έκταση τσιφλίκι των Ροβιών που είχε αγοράσει επί τουρκοκρατίας πρόγονος του Α. Παπαδόπουλου φάνταζε «σαν ένα μικρό κρατίδιο με τους υπηκόους του που έμενανστα εξήντα σπίτια του χωριού». Στη μέση του τσιφλικιού μέσα σε μεγάλη έκταση με σηκωμένο τείχος στεκόταν αγέρωχα ο περίφημος βενετσιάνικος πύργος του 13ου αιώνα, ο οποίος για έναν χρόνοστέγασε τις ανάγκες της αρχοντικής οικίας του ζεύγους Παπαδόπουλου. Επιπλέον, βλ. πάλι στο Α. Θ. Σταυρίδης, ό. π., στη σ. 57.

9 Σχετικά με το παρασκήνιο της γνωριμίας και της σχέσης της Άννας με τον μέλλοντα σύζυγό της υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις από τους επιγόνους Μελάδες σε ό,τι αφορά στοεάν η επαφή των δύονέωνήταντυχαία καιμοιραία ή μεσολάβησαν οι οικογένειες, όπωςσυνηθιζόταν εκείνη την εποχή για τους αριστοκρατικούς γόνους. Εμφανής και η άποψη, πως ο γάμος αυτός αποτέλεσε επιλογή από έρωτα της ίδιας της Άννας. Χαρακτηριστικό ήταν και το ιστορικό χαστούκι της μητέρας της Ελένης προς την Άννα, όταν κατέβαινε τη σκάλα ντυμένη νύφη. Ειδικότερα βλ. Α. Θ. Σταυρίδης,ό. π., σ. 53 και Ε. Μπακοπούλου, ό. π., σ. 34-35 και 38 επ.

10 Α. Θ. Σταυρίδης, ό. π., σ. 62 και 63 επ. Ακόμα, βλ. και Μ. Μουρ, «Μέρες στην Ελλάδα», στο: Στη χώρα του φεγγαριού, Βρετανίδες περιηγήτριες στην Ελλάδα (1718-1932) (Επιμ. Β. Κολοκοτρώνης & Ε. Μήτση), μτφρ. Σ. Αυγερινού, Αθήνα 2005, σ. 309-310.

11 Βλ. πάλι στο Π.Σ. Αθανασιάδης,ό.π., χ.σ.

12Ε.Μπακοπούλου,ό.π., σ.60-61.

13 Έφυγε από μόλυνση τρεις μέρες μετά από τον θάνατο του Παύλου, ενώ βρισκόταν σε στάδιο έρευνας μαζί με τον μικρότερο αδελφό του Κωνσταντίνο για τον εντοπισμό του τάφου και πληροφοριών σχετικά με τον θάνατο του Μακεδονομάχου ήρωα. Ο Λ. Μελάς είχε διατελέσει βουλευτής Θεσσαλίας με το κόμμα του Θεόδωρου Δηλιγιάννη. Ειδικότερα, βλ. πάλι στο Α. Θ. Σταυρίδης, ό. π., στη σ. 76.

14 Βλ. στο, ό.π.,χ.σ.

15Βλ.πάλιστοΑρχείοΑ.Ε.297,«ΠαπαδοπούλουΆννα»,ό.π.,χ. σ.

16Βλ. Μ.Μουρ,ό. π.,σ.78.

17Γ.Μ. Μελά,Ο Κωνσταντίνος. Αναμνήσεις του πρώην Γραμματέως του, Θεσσαλονίκη 2000, σ.60.

18 Ας επισημανθεί πως με τη βοήθεια γιατρών φίλων της οικογένειας Μελά και χάρη στην πολύτιμη εμπειρία που είχε αποκτήσει από την πρακτική της εξάσκηση στον χώρο της υγείας, τόσο στις Ροβιές, όσο και σε νοσοκομεία της Αθήνας, απεκόμισε βασικές γνώσεις ώστε να καταφέρει να συνδράμει και να υπηρετήσει με αυταπάρνηση τις ανάγκες του εθελοντικού σώματος αδελφών νοσοκόμων του στρατού. Συγκεκριμένα, βλ. Α. Θ. Σταυρίδης, ό. π., στη σ. 83 και στο Γ. Σκαμπαρδώνη, κ.α., Η υγειονομική Υπηρεσία κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912 – 1913, Αθήνα 2001, σ. 234 – 240.

19Βλ. Χουλιαράκης Δ., «Μια ελληνίδα ΄΄Μάνα κουράγιο΄΄», στην ιστοσελίδα: Το Βήμα, 25.11.2008, διαθέσιμοστο:Το Βήμα,ημερομηνίαπροσπέλασης31.8.2023,χ.σ.,στοεξήςβλ.ΧουλιαράκηςΔ., «Μιαελληνίδα΄΄Μάνακουράγιο΄΄».

20Π. Σ.,Αθανασιάδης,«Η επιδημία της χολέρας στον Τουρκικό στρατό της Θράκης το 1912-13», στην ιστοσελίδα: Νεώτερη Ελληνική Ιστορία, 2020, διαθέσιμο στο: Νεώτερη Ελληνική Ιστορία, ημερομηνία προσπέλασης 30.8.2023.

21Α.Θ.Σταυρίδης,ό.π.,σ.116-117.

22Ε.Μπακοπούλου,ό.π.,σ.122.

23Α. Βακαλόπουλος Α., Νέα Ελληνική Ιστορία. Από το 1204 έως τις αρχές του 21ου αιώνα, Αθήνα 2020, σ. 122.

24Α.Θ.Σταυρίδης,ό.π.,σ. 181.

25 Α. Θ. Σταυρίδης, ό. π., σ. 183. Ειδικότερα, βλ. και στο F. G. Dreyfus, κ.α., Γενική Ιστορία της Ευρώπης. Η Ευρώπη από το 1848 μέχρι σήμερα, Αθήνα 2011, σ. 75-76 και P. Preston, «Ο Μεγάλος Εμφύλιος Πόλεμος. Πολιτική ιστορία της Ευρώπης, 1914-1945», στο: ΙστορίατηςΣύγχρονηςΕυρώπης (Επιμ. T.C.W. Blanning), Αθήνα 2009, σ. 213-214.

26 Σημείωση: «Ο εθνικός διχασμός δεν χωρίζει μόνον τους Έλληνες σε βενιζελικούς και βασιλόφρονες, κόβει και εδαφικά στα δύο την Ελλάδα, με δύο κυβερνήσεις», αυτή του Ελευθέριου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη και τη φιλοβασιλική κυβέρνηση στην Αθήνα με πρωθυπουργό τoν Σπυρίδωνα Λάμπρο (1851-1919).Ειδικότερα, βλ. Χ. Χουρμούζιου, Το κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα, Λονδίνο 1919, σ. 94. Επίσης βλ. και στο Φ. Σ. Δραγούμη, Ημερολόγιο. Διχασμός 1916-1919, Αθήνα- Γιάννινα 1995, σ. 18-19.

27Α.Θ. Σταυρίδης, ό.π., σ.203.

28 Κ. Πολυζώη-Ν. Δεπάστα, Επίτομη ιστορία της εκστρατείας στη Μικρά Ασία 1919-1922, Αθήνα 2001, σ. 5.

29Α.Θ.Σταυρίδης,ό.π.,σ. 219.

30Μ.Ροδάς,ό.π.,σ.44.

31Ε. Μπακοπούλου, ό.π., σ.135.

32Α. Θ. Σταυρίδης, ό.π., σ.270 και 274 επ.

33Βλ. πάλι Α.Θ. Σταυρίδης,ό.π.,στησ.275.

34Α.Θ. Σταυρίδης, ό.π.,σ. 284.

35Α.Θ. Σταυρίδης, ό.π.,σ. 284.

36Ιστορικός Τύπος, Η Επανάσταση του 1922 Γονατά-Πλαστήρα, Αθήνα2006,σ. 21.

37Α.Θ. Σταυρίδης,ό.π.,σ.317-319.

38Α.Θ. Σταυρίδης,ό.π.,σ. 345.

39Α.Θ. Σταυρίδης,ό.π.,σ. 357.

40Α.Θ. Σταυρίδης,ό.π.,σ.378.

41Ε. Μπακοπούλου,ό.π.,σ.209.

42 Σκιαδάς Ελ. Γ., «Ηαδελφή του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά πρώτη Ιππότις του Σωτήρος»,στην ιστοσελίδα: Τα Αθηναϊκά, 12.5.2020, διαθέσιμο στο: https://www.taathinaika.gr, ημερομηνία προσπέλασης 31.8.2023, χ. σ. και Χουλιαράκης Δ., «Μια ελληνίδα ΄΄Μάνα κουράγιο΄΄», ό. π., χ. σ.

43Αρχείο Α.Ε. 297,«Παπαδοπούλου Άννα»,ό.π.,χ.σ.

44Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Ν. Τσίγκας, «΄΄Τo Καστοριανό σημειωματάρι΄΄ της Άννας Παπαδοπούλου-Μελά (Μέρος 1ο)», στην: Οδός (εβδομαδιαία εφημερίδα της Καστοριάς), αρ. φ., 841, 23.6.2016, σ. 10.

45 Ας επισημανθείπωςστημνήμη της μητέρας του ο Αντώνης Παπαδόπουλος αφιέρωσε αυτά τα λόγια καρδιάς πάνω στο λιτό και απέριττο μνημείο της. Ειδικότερα, βλ. και στο Α. Θ. Σταυρίδης, ό. π., σ. 387.


ΠΗΓΗ: https://cognoscoteam.gr/archives/45399

ο Firefox ανοίγει κανονικά τα σχόλια του Disqus, αρκεί να κάνετε το εξής:

-Στον Firefox (απο υπολογιστή) επιλέγουμε: Ρυθμίσεις ---> απόρρητο και ασφάλεια ---> "Ενεργοποίηση λειτουργίας μόνο HTTPS σε όλα τα παράθυρα"

-Στον Firefox (απο κινητό) επιλέγουμε: Ρυθμίσεις ---> απόρρητο και ασφάλεια ---> "λειτουργία «Μόνο HTTPS» ενεργή σε όλες τις καρτέλες"

-Στον Chrome (απο υπολογιστή και απο κινητό) επιλέγουμε: Ρυθμίσεις ---> απόρρητο και ασφάλεια ---> "Να χρησιμοποιούνται πάντα ασφαλείς συνδέσεις - Αναβάθμιση των πλοηγήσεων σε HTTPS και ειδοποίηση πριν τη φόρτωση ιστοτόπων που δεν το υποστηρίζουν."

Ο Chrome έχει ακόμα πρόβλημα, έστειλα σχετικό μήνυμα και στη Google μήπως το διορθώσουν. Μέχρι τότε μπορείτε να μπαίνετε και απευθείας στα σχόλια της Ατλαντίδας απο εδώ https://disqus.com/home/forums/apanemo-limani/?l=el