Έθιμα των Θεοφανείων των Ελλήνων του Πόντου 

Α) Την παραμονή των Φώτων, τα παιδιά γύριζαν στα σπίτια και έψαλλαν: “Σήμερον τα Φώτα και φωτισμός….”. Η νοικοκυρά ετοίμαζε το τραπέζι, όπως και τα Χριστούγεννα. Τα κορίτσια έκαμναν “τ’ αλυκόν την πίταν”, δηλαδή έψηναν αλμυρή πίτα που θα έτρωγαν το βράδυ, κι όποιον άντρα έβλεπαν στον ύπνο τους ότι θα τους έδινε νερό, εκείνος θα ήταν ο μελλούμενος σύζυγός τους. Τον αγιασμό που έπαιρναν την παραμονή δεν τον φύλαγαν, αλλά τον ξόδευαν πίνοντας και ραντίζοντας το σπίτι, τον στάβλο, τα ζώα, την αυλή και τον κήπο.  

Τα φώτα πήγαιναν μεσάνυχτα στην εκκλησία. Δεν υπήρχε κοντά τους λίμνη ή ποτάμι, γι’ αυτό η κατάδυση του σταυρού γινόταν στην εκκλησία μέσα σε ένα “δίλαβον χαλκόν”. Μετά το “Εν Ιορδάνη” ο καθένας προσπαθούσε να πάρει πρώτος αγιασμό με χάλκινους μαστραπάδες. Απ’ τον αγιασμό αυτόν, μετάγγιζαν σε άλλο μπουκαλάκι το οποίο φύλασσαν στο εικονοστάσι προκειμένου να χρησιμοποιηθεί σε ώρα ανάγκης, όπως “αχπάραγμαν”, διάφορες αρρώστιες, αλλά και σαν αποτρεπτικό για κάθε κακό. Στον αγιασμό αυτόν έσβηναν τη λαμπάδα τους με την οποία κατόπιν “εμούντσευαν τα ζά” δηλαδή καψάλιζαν τις τρίχες των μασταριών τους μετά τον τοκετό.     Δείτε το βίντεο με τα έθιμα των Θεοφανείων στον Πόντο των Ελλήνων   Ποιο ήταν άραγε εκείνο που μας έκανε τα χρόνια εκείνα να ξεχνάμε κάθε άλλη σκέψη και έγνοια και να αφοσιωθούμε στις θρησκευτικές και τις εθνικές μας παραδόσεις;  Ήταν ο χρόνος, ήταν το χαμηλό πνευματικό επίπεδο, ήταν η σκλαβιά;  Σήμερα μολονότι η επιστήμη έχει εξελιχθεί σε αφάνταστο βαθμό, μολονότι και ο φτωχός έχει περισσότερες απολαύσεις σε σύγκριση με τον τότε δήθεν πλούσιο, όμως όλοι μας ζούμε με παντοτινές  έννοιες και βάσανα και οι εθνικές και θρησκευτικές μας παραδόσεις έχουν χάσει τη μεγαλοπρέπεια και τη γοητεία τους. 

Πηγή: Αθανασιάδη Στάθη - Λαογραφικά Σάντας - Περιοδικό Ποντιακή Εστία, τεύχος 71-72, Αθήνα 1955 & Αθανασιάδη Στάθη - Το Δωδεκαήμερον στη Σάντα - Περιοδικό Ποντιακή Εστία, τεύχος 121-122, Αθήνα 1960

Β) Την παραμονή των Θεοφανείων οι νοικοκυρές έκαναν κυκλικές πίτες, ενώ η εκκλησία σήμαινε την νύχτα και περί τα ξημερώματα τελείτο ο Μέγας Αγιασμός, οπότε ράντιζαν (φώτιζαν) με αυτόν τον αγιασμό σπίτια, στάβλους, κήπους και χωράφια. Τη επαύριο της κύριας ημέρας της εορτής όλοι πήγαιναν στην εκκλησία απ΄ την νύχτα και κατά τα ξημερώματα ετελείτο ο Μικρός Αγιασμός εκ του οποίου ράντιζαν οίκους, στάβλους, χωράφια και κήπους, ενώ απ τον πρώτο αγιασμό (τον μεγάλο) φύλασσαν για όλο το έτος σε ειδική φιάλη. Την παραμονή το βράδυ των Θεοφανείων υπήρχε η συνήθεια στους Έλληνες της Γαλίανας αλλά και σε όλο τον Πόντο, να ανάβουν κεριά σε κάθε μέλος της οικογένειας τους που είχε αποβιώσει. Συνηθιζόταν απ' τους γηραιότερους (μειζέτερους)  να λέγεται ότι οι πεθαμένοι ζητούσαν: “Τα Φώτα θέλω το κερί σ’ και τη Ψυχού κοκκία και τη Μεγάλ’ Παρασ̌κευήν έναν μαντήλιν δάκρα̤”.  

Πηγή: Τα καλοντόφωτα στην Γαλίανα της Ματσούκας του Πόντου – Δ. Μισαηλίδη Ιερέως – Έθιμα Θεοφανείων - Περιοδικό Ποντιακή Εστία, τεύχος 47-48, Αθήνα 1953.

Γ) Στη μελέτη του, ο κ Γεώργιος Κανδηλάπτης, κάνει αναφορά στον εν Σέρρες διαμένοντα και φιλοτίμως εργαζόμενο στην λαογραφία της Καππαδοκίας κύριο Στέλιο Μαρασλή, ο οποίος στην συνέχεια της μελέτης του για τους καλικαντζάρους, αναγράφει για το έθιμο κατά την παραμονή των Φώτων, για μεγάλους πυρσούς που ήταν γνωστοί με τις ονομασίες Συφωτή και Σάγια. Άναβαν φρύγανα στις αυλές των πλουσίων οικογενειών, μάλιστα αναφέρει: Ειδικότερον δια των πυρών των Φώτων τελούμενων ιεροτελεστικών επί αιώνας εθίμου των Καππαδόκων δύναται βασίμως να υποστηριχθεί ότι δεν είναι ξένον προς την αρχαίαν πυρολατρικήν αστρικήν θρησκείαν των Καππαδόκων, την οποίαν επέβαλον εις αυτούς –ως πιστεύεται- οι κατακτηταί αυτών Πέρσαι (Εφημερίδα Μακεδονία αρ 14264, 29.1.1954). Ας επιστρέψουμε όμως στον Πόντο και στους πυρσούς που λάμβαναν χώρα και είχαν την ονομασία Φώσ̌α̤ και Τσ̌ακλία. Τούτο το έθιμο ήταν και είναι κοινό όλων των Ελλήνων. Ενώ στην Ελλάδα πραγματοποιείται στις 24 Ιουνίου στην γιορτή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (τ’ Αελουτρουπή), στον Πόντο γινόταν την παραμονή των Φώτων το απόγευμα, οπότε στις αυλές των πλουσίων και φτωχών οικογενειών που είχαν νεογέννητο τέκνο, μάζευαν ξύλα, παλιά άχρηστα έπιπλα, κόσκινα, κατεστραμμένα κοχλιάρια, παλιά κιβώτια κτλ, στα οποία ο οικοδεσπότης έβαζε φωτιά. Στο μεταξύ, τα παιδιά των γύρω σπιτιών που είχαν συγκεντρωθεί έψαλλαν το “Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε” και πηδούσαν πάνω απ΄ τις φωτιές. Έπειτα περνούσαν απ' τον οικοδεσπότη ο οποίος τους κερνούσε στραγάλια αλλά και χρήματα, και φεύγοντας φώναζαν “και του χρόνου”. Αυτό το έθιμο γινόταν εις ένδειξη χαράς για το νεογέννητο παιδί, για την ευζωία του, ως προεόρτιον της βαπτίσεως του Κυρίου υμών Ιησού Χριστού, ως ημέρας Φωτός, που φωτίστηκε η Οικουμένη και ανακαινίστηκε με νέα ζωή. Για τον λόγο αυτό όλα τα παλιά έπιπλα αντικαθίστανται με νέα ενώ τα παλιά παραδίδονται στην φωτιά, για να εκπληρωθεί το ευαγγελικόν: “Τον παλαιόν αποθέμενοι άνθρωπον, τον νέον ενδυσώμεθα”. Πηγή: Ανάμικτα Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτη (Κάνι) "Τα Φώσ̌α̤ και τσ̌ακλία"  Ποντιακή Εστία, τεύχος 128-129 / 1960   Τα Φώσα και τα Τσακλία / 'Εθιμα Θεοφανείων Πόντου / Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτη Κάνι

Δ) Την παραμονή των Φώτων δεν έψαλλαν τραγούδια. Σε κάθε σπίτι μετά απ' το δείπνο γινόταν το έθιμο της εκτέλεσης της επιθυμίας των πεθαμένων “Τα Φώτα θέλω το κερί σ’ και τη Ψυχού κοκκία και τη Μεγάλ’ Παρασ̌κευήν έναν μαντήλιν δάκρα̤”.   Αφού άναβαν για όσους είχαν κατά νου, τελευταία άναβαν κι ένα κερί για εκείνον που δεν είχε κανέναν στον κόσμο να του ανάψει κερί. Κανένας δεν κινείτο απ τη θέση του αν δεν καίγονταν ολότελα όλα τα κεριά. Τέλος έκαναν τον σταυρό τους και αποχωρούσαν απ το τραπέζι το οποίο το άφηναν στρωμένο με φαγητά, για να τα ευλογήσει ο Χριστός.   Έθιμα και δοξασίες του Πόντου (Περιφέρεια Σταυρίν). Πηγή: Παπαδόπουλος Κ. Δημήτριος (Σταυριώτης). Ποντιακή Εστία τεύχος 97 - 1958.  

Ε) Την ημέρα των Θεοφανείων ετελείτο η θεία λειτουργία και αγιασμός χωρίς κατάδυση του Σταυρού. Με τον αγιασμό οι παπάδες ράντιζαν τα σπίτια και τους κατοίκους. Επίσης κάθε οικογένεια ράντιζε με αγιασμό τα χωράφια και τους κήπους της, τα διαμερίσματα της κατοικίας, τον αχυρώνα τους σταύλους κ.τ.λ.  Το Αγιασμένο Νερό των Φώτων είχε ιαματική ιδιότητα για όσους πάθαιναν ψυχικό κλονισμό από φόβο, τρόμαγμα ή βλάψιμο. Πίστευαν ότι με τον αγιασμό των υδάτων εξαφανίζονταν όλα τα κακά πνεύματα (πιζήαλα) και ο κόσμος έπαιρνε καινούρια ζωή. Την ημέρα των Θεοφανείων δίνονταν οι τελευταίες παραστάσεις των Μωμοέρων. Τέλος, κατά τα Καλαντόφωτα δεν συναναστρέφονταν με Αρμενίους ούτε τους φιλοξενούσαν στα σπίτια τους γιατί έλεγαν ότι “Αρμενάντ’ πολεμούν να μαγαρίζ’νε Ρωμαίον, κι επεκεί να πάγ’νε κοινωνίζ’νε” Πηγή: Άκογλους Ξενοφών – Λαογραφικά Κοτυώρων σελ. 253. 

ΠΗΓΗ: kotsari

Ποντιακή Ιστορία και Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης